اگر ابن ملجم لعنه الله تابع جبر الهي در به شهادت رساندن حضرت علي ـ عليه السلام ـ بوده است پس چگونه عقوبت عمل بر او مترتب مي شود؟
پاسخ:
بر اساس شواهد تاريخي، ابن ملجم لعنة الله عليه، مجبور به شهادت رساندن امام علي ـ عليه السلام ـ نبوده است. بلكه بر اساس جهل و ناداني و گرفتار شدن به خرافات به اختيار خود دست به آن عمل زشت زده و امام ـ عليه السلام ـ را به شهادت رساند. پاسخ تفصيلي آن به اين شرح است.
1. معناي جبر: جبر به عملي گفته مي شود كه در انجام آن و تهيّه مقدمات آن هيچ گونه اختيار از خود نداشته باشد. و در انجام آن عمل به وسيله عامل ديگر تحت الزام و اجبار قرار گرفته باشد.
2. معناي اختيار: يعني اينكه انسان در انجام عملي آزاد باشد كه با اراده‌ي خود آن را انجام دهد يا ترك كند .
اين عمل اختياري داراي مقدماتي است از جمله شوق و علاقه، توجه به نتيجه و غايت، در نظر داشتن سود و زيان، در نظر داشتن سود غالب و احتمال ضرر اندك، و در نظر گرفتن تمام جوانب آن و هم چنين پشيماني از ديگر پديده هايي است كه نقشي در عمل اختياري دارد.
زيرا جاي ترديد نيست كه اگر در تشخيص هدف، يا وسيله رسيدن به هدفي كه مطلوب او است، تقصير و كوتاهي به وجود بيايد، پشيماني پيش مي آيد. اين پشيماني دليل آن است كه اين شخص به اختيار خود عمل را انجام داده است، لذا پشيمان شده است. چون عملي كه در اختيار خود انسان نباشد، پشيمان شدن مفهو مي ندارد.(1)
3. ابن ملجم و عقوبت عمل: پس از بيان معاني جبر و اختيار، معلوم مي شود كه ابن ملجم مجبور به كشتن امام علي ـ عليه السلام ـ نبوده است.
چنانچه كه اشاره شد عمل اجباري مقدمات نمي خواهد، خواسته يا نخواسته بايد عمل انجام شود. افزون بر آن كه توجه به نكات ذيل ثابت مي كند كه عمل ابن ملجم، يك عمل اختياري بوده است، لذا عقوبت آن را نيز بايد بپذيرد.
1. شخص مجبور در انجام مقدمات عمل اختيار ندارد، در حالي كه ابن ملجم با مقدمات دست به انجام اين عمل زده است.
چون قبل از جنگ نهروان ابن ملجم خلافت و امامت امام علي ـ عليه السلام ـ را قبول داشت، و تا اين زمان هيچ گونه خيال كشتن آن حضرت را نداشت.
2. بعد از جريان جنگ نهروان و كشته شدن و تلفات خوارج در آن، در مكه و در جمع سران خوارج اين تصميم گرفته شد.
در آن جمع، تنها تصميم قتل امام علي ـ عليه السلام ـ نبود، بلكه تصميم قتل معاويه و عمروعاص را نيز گرفتند. چون اين سه نفر را عامل به وجود آمدن جنگ نهروان مي دانستند لذا به سه نفر مأموريت داد تا آنها را به قتل رسانند.
3. چنان چه اشاره شد يكي از پديده هاي عمل اختياري، پشيماني است كسي كه مجبور به عملي باشد پشيماني مفهومي ندارد.
ابن ملجم وقتي كه وارد كوفه شد، در برخورد با بعضي از همفكران خوارج، در تصميمش مردد شد و نزديك بود كه منصرف گردد.
پس از اين دو دلي و حالت پشيماني روزي با قطام برخورد كرد و عاشق او شد عشق قطام او را بيشتر به كشتن امام علي ـ عليه السلام ـ مردد كرد. چون به اين فكر افتاد كه از قطام خواستگاري كرده و با او ازدواج كند. و ديگر از قتل امام علي ـ عليه السلام ـ منصرف شود.
قطام كسي بود كه پدر و برادرش در جنگ نهروان به دست سپاه امام علي ـ عليه السلام ـ كشته شده بودند. و سخت بر آن حضرت خشمگين بوده و در پي انتقام جوئي بود.
وقتي كه ابن ملجم پيشنهاد ازدواج به او كرد، قطام گفت: به شرطي با تو ازدواج مي كنم كه علي را به قتل رساني.
از اين جا بود كه ابن ملجم دوباره به قتل آن حضرت تحريك شده و گفت: به خدا قسم آمدن من به كوفه كشتن علي بود. اين بود كه قطام او را مأموريت دوباره داد.
4. ابن ملجم بعد از ضربت زدن به آن حضرت، دوباره پشيمان شد. اين پشيماني زماني بود كه او را دستگير كرده خدمت امام علي ـ عليه السلام ـ آوردند .
آن گاه او از عملش اظهار پشيماني كرد و گفت: «أنت تنقذ من في النار» شما كسي هستي كه مي تواني نجات بدهي كسي را كه در آتش است و از حضرت تقاضاي عفو كرد.(2)
بنابراين با توجه به نكات فوق ابن ملجم در رابطه با به شهادت رساندن امام علي ـ عليه السلام ـ مختار بود. و يك عمل اختياري را با تمام مقدماتش انجام داده و هيچ گونه اجباري در كار نبوده. لذا عقوبت آن عمل نيز بر او مترتب خواهد بود.
پاورقی:
1. جعفري، محمد تقي، جبر و اختيار، تهران، موسسه تدوين نشر آثار علامه جعفري، 1379ش، ص171.
2. قمي، شيخ عباس، منتهي الآمال، قم، انتشارات مؤمنين، 1379ش، ج1، ص368 به بعد.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات