سیره امام باقر در حفظ اسلام

امام باقر(علیه‌السلام) در دوره‌ای امامت خویش را آغاز کرد که جامعه اسلامی در وضع فرهنگی نابسامانی به سر می برد و گرفتار چالش‌های عمیق عقیدتی و درگیری‌های مختلف فقهی و اعتقادی شده بود. فروکش کردن تنش‌های سیاسی پس از واقعه عاشورای سال 61 هجری، هم‌چنین شکست برخی احزاب سیاسی، سبب یک‌پارچه‌گی حاکمیت بنی امیه و دور شدن بسیاری از دانشمندان از صحنه سیاسی گردید. در این برهه، پیدایش مکتب‌ها و سبک‌های مختلف علمی پس از مدت‌ها رکود، رونق فراوانی به بازار علم بخشیده بود.

از سوی دیگر، جریان‌های سیاسی حاکم بر جامعه، سبب تفکیک قرآن از عترت گردیده بودند و به شخصیت‌هایی هم‌چون امام حسن و امام حسین(علیهماالسلام) نه تنها فرصت نشر معارف واقعی داده نشد، بلکه هر دو امام بزرگوار را ناجوان‌مردانه به شهادت رساندند. افزون بر آن، امویان بر جان و مال و ناموس و دین مردم مسلط شده بودند و زمینه چنان شد که فردی چون امام زین‌العابدین(علیه‌السلام) ناچار گردید معارف حقه را در قالب دعا و نیایش اظهار کند. علاوه بر همه این‌ها، خطر افکار آلوده یهود و سیطره نظریات فرقه مُرجئه، جبریه، قدریه، غُلات و...، حیات فکری شیعه بلکه اسلام محمدی را با خطر روبه رو کرده بود.

در این زمان زمینه فعالیت‌های سیاسی برای امام باقر (علیه‌السلام) وجود نداشت و قیام مسلّحانه نیز محکوم‌ به شکست بود و تأثیری در حفظ دین نداشت. در واقع، شرایط به‌ گونه‌ای فراهم شد که حفظ اسلام و مبارزه با افکار انحرافی و التقاطی و زیر سؤال بردن سیاست حاکمان اموی، تنها از راه فعالیت‌های جدی علمی امکان‌پذیر بود. امام باقر(علیه‌السلام) در این دوره با ساماندهی نهضت علمی منشأ خدمات فراوانی به اسلام و مسلمین شد. این نوشتار سعی دارد تا برخی از راه‌کارهای حضرت در این نهضت را فرا روی خوانندگان گرامی قرار دهد.

بنیان‌گذاری نهضت علمی
امام باقر(علیه‌السلام) در علم، زهد، عظمت و فضیلت، سرآمد همه بزرگان بنی‌هاشم بود، به‌طوری که دوست و دشمن، مقام والای علمی و اخلاقی او را تأیید و تصدیق می‌کردند. از آن حضرت به‌ قدری روایات و احادیث در زمینه احکام اسلامی، تفسیر، تاریخ اسلام و انواع دیگر علوم به یادگار مانده است که تا آن زمان از هیچ‌یک از فرزندان امام حسن و امام حسین(علیهماالسلام) این مقدار حدیث و روایت به جا نمانده بود.[1] آثار دانشمندان و مورخان اهل تسنن مانند: طبری، بلاذری، سلامی، خطیب بغدادی، ابونعیم اصفهانی، و کتاب‌هایی مانند: موطأ مالک، سنن ابی داود، مسند ابی حنیفه، مسند مروزی، تفسیر زمخشری و ده‌ها کتاب دیگر از سخنان پرمغز پیشوای پنجم استفاده‌ شده است و همه‌ جا جمله: «قال محمد بن علی» و یا «قال محمد الباقر» به چشم می‌خورد.[2] کتاب‌های شیعه نیز در زمینه‌های مختلف، سرشار از سخنان حکیمانه و احادیث روشن‌گرانه حضرت باقر(علیه‌السلام) است. امام باقر(علیه‌السلام) با برقراری حوزه‌های درسی و مباحثات و گفتمان‌های علمی و اعتقادی، با کج اندیشی‌ها مبارزه کرد و تمام ابواب فقهی و اعتقادی را از دیدگاه اسلام ناب، بررسی نمود و به جنبش بزرگ علمی همت گماشت.

تربیت شاگردان
یکی از فعالیت‌های علمی امام باقر(علیه‌السلام) تربیت شاگردان برجسته و فرهیخته بود و این بدان دلیل بود که در زمان آن حضرت، در اثر برخورد فرهنگ و معارف اسلامی با فلسفه و آرای روم و یونان، یک نهضت علمی و فرهنگی به وجود آمده و شبهات و اشکالات متعددی رواج یافته بود. لذا امام باقر(علیه‌السلام) دانشمندان برجسته‌ای را در رشته‌هایی چون فقه، حدیث، تفسیر و دیگر شاخه‌های علوم اسلامی تربیت کرد که هر یک وزنه‌ای در دانش به شمار می‌رفتند. این افراد بالغ‌ بر 462 نفر بودند.[3]

مناظره و گفت‌وگو
یکی از راه‌های گسترش معارف اسلامی که امام باقر (علیه‌السلام) به خوبی از آن بهره گرفت، مناظره و گفت‌وگو بود، روشی که در عصر آن حضرت رواج داشت و ابزاری مهم برای انتقال فرهنگ شمرده می‌شد. امام باقر (علیه‌السلام) با اندیشمندان متعددی، چه مسلمان و چه غیرمسلمان، مناظره و احتجاج نمود. این امر در نهادینه کردن معارف اسلامی بسیار مؤثر بود. امروزه نیز مناظره‌های امام یکی از منابع غنی معارف دینی به‌ حساب می‌آید. بیشتر مناظرات آن حضرت با فرقه‌های اسلامی صورت گرفت، زیرا در عصر ایشان فرقه‌های مذهبی و گروه‌های سیاسی و مذهبی متعددی مانند: معتزله، خوارج و مرجئه فعالیت داشتند و لذا امام باقر(علیه‌السلام) با مناظره و گفت‌وگو پایگاه‌های فکری و عقیدتی آنان را در هم می‌کوبید و بی‌اساس بودن عقایدشان را با دلایل روشن ثابت می‌کرد.[4]

پاسخ‌گویی به مسائل علمی
از دیگر تلاش‌های چشم‌گیر امام باقر(علیه‌السلام) در راستای نشر تعالیم اسلامی، پاسخ‌گویی به مسائل علمی و فقهی مردم بود. «ابوحمزه ثمالی» می‌گوید: «نزد امام باقر(علیه‌السلام) در مسجد پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نشسته بودم که مردی نزد من آمد و سلام کرد و پرسید: کیستی ای بنده خدا؟ گفتم: از کوفیان هستم، چه می‌خواهی؟ گفت: آیا ابا جعفر را می‌شناسی ؟ گفتم: بله، با او چه‌ کار داری؟ گفت: چهل مساله آماده کرده‌ام و در پی جواب آنم تا بدانم به کدام باید عمل کنم... در این هنگام، امام وارد شد درحالی‌که جماعتی از اهل خراسان و دیگر استان‌ها همراه وی بودند و در مورد مسائل حج از امام می‌پرسیدند. آن مرد نیز نزدیک امام(علیه‌السلام) نشست و پرسش‌های خود را مطرح کرد و پاسخ گرفت».[5]

استفاده از قرآن
هر چند سیاست جلوگیری از تدوین احادیث نبوی(صلی‌الله‌علیه‌وآله) با شعار «کافی بودن قرآن» پیش می‌رفت، اما از عمل به قرآن خبری نبود و فقط از آن به‌ صورت ابزاری برای جلوگیری از نشر معارف اهل‌بیت(علیهم‌السلام) و دست‌یابی به اغراض سیاسی و سرکوب کردن مخالفان استفاده می‌شد. مضافاً بر این‌که تفسیر به رأی شدیداً رواج یافته بود. امام باقر(علیه‌السلام) در چنین فضایی با بازگو کردن تفسیر آیات، بسیاری از ابهام‌ها را زدود و جایگاه قرآن را روشن کرد. این امر در قالب‌های مختلف صورت می‌گرفت، از جمله این‌که آن بزرگوار همواره برای اثبات سخنان خود از آیات قرآن بهره می‌گرفت و می‌فرمود: «هر چه را می‌گویم، از من سؤال کنید که در کجای قرآن آمده تا آیه مربوط به آن را تلاوت کنم».[6]

تبیین اجتهاد
یکی از شاخه‌های بزرگ علوم اسلامی، «علم اصول» است که با بهره‌گیری از آن، احکام شرعی را از منابع آن استخراج می‌کنند. از این‌رو اجتهاد متوقف بر تسلط در این علم است و مجتهد برای استنباط احکام شرعی به آن نیاز مبرم دارد. تمامی دانشمندان شیعی بر این باورند که امام باقر(علیه‌السلام) نخستین کسی بود که این علم را تأسیس کرد و قواعد آن را به وجود آورد و دروازه اجتهاد را به روی دانشمندان اسلامی گشود.[7]

پی‌ریزی تدوین حدیث
ازجمله انحرافات عمیقی که پس از رحلت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به وجود آمد، جلوگیری از تدوین احادیث اهل‌بیت(علیهم‌السلام) بود که آثار زیان باری در پی‌ داشت. نزدیک به یک قرن، از نگاشتن و محفوظ داشتن احادیث نبوی(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و سخنان تابناک اهل‌بیت(علیهم‌السلام) جلوگیری شدید به عمل آمد و به جای آن، سیل عظیمی از تحریفات در زمینه احادیث نبوی(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و جعل آن‌ها، به فرهنگ و اعتقادات مردم روی آورد که به «اسرائیلیات» شهرت یافت. این روش ادامه داشت تا سال صد هجری که «عمر بن عبدالعزیز» به «ابوبکر بن محمد انصاری» دستور داد احادیث نبوی را تدوین کند.[8]
امام باقر(علیه‌السلام) از این فرصت کمال بهره را برد و بیان احادیث را آغاز کرد و راویان مختلف از ایشان ده‌ها هزار حدیث نقل کردند. در واقع، امام باقر(علیه‌السلام) نخستین نشر دهنده احادیث تابناک نبوی بود. ازاین‌رو بسیاری از محدّثان، به نوشتن و نگاه‌داری سخنان امام باقر (علیه‌السلام) کمر همت بستند و بدین سبب، بیشتر احادیث شیعه از امام باقر و امام صادق(علیهماالسلام) است.

------------------------------------------------
پی‌نوشت
[1]. ارشاد، شیخ مفید، مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، 1413ق، ج2، 167-160.
[2]. سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، موسسه امام صادق(علیه‌السلام)، ص 306.
[3]. برای اطلاع از اسامی و مشخصات شاگردان امام باقر(علیه‌السلام) مراجعه کنید به حیات امام باقر(علیه‌السلام)، باقر شریف قرشی، دارالبلاغه، بیروت، 1413ق، ص 383-189.
[4]. برای آگاهی از برخی مناظره‌های امام باقر(علیه‌السلام) مراجعه کنید به زندگانى امام سجاد(علیه‌السلام)و امام محمد باقر(علیه‌السلام)، ترجمه بحار الأنوار ، موسی خسروی، انتشارات اسلامیه، ص259-249.
[5]. همان، 257-256.
[6]. احتجاج طبرسی، ج 2، ص 169.
[7]. الاستصحاب، امام خمینی(ره)، موسسه تنظیم و آثار امام خمینی، ص 341.
[8]. تاریخ تشیع، احمد خضری، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ج1، ص222.