انديشه امام خميني در مورد اقتصاد در جوامع مسلمانان چه مي باشد؟
پاسخ:
براي تبيين ديدگاه هاي امام ـ رحمه الله عليه ـ درباره اقتصاد لازم است ديدگاه هاي امام ـ رحمه الله عليه ـ را در قالب چند محور و نكته مطرح نموده و به بررسي آن بپردازيم، امام ـ رحمه الله عليه ـ اقتصاد را در چند محور زير نگاه كردند:1ـ اقتصاد هدف نيست، بلكه وسيله استانسان موجودي است كه سعادت او نزديكي به خدا در راهيابي به كمال و جمال و جلال مطلق است بنابر اين، تنظيم امور مربوط به معاش فقط براي آن است كه زمينه اين عروج آماده شود از اين رو امام ـ رحمه الله عليه ـ مي فرمايد: «زيربنا اقتصاد نيست. براي اين كه غايت انسان اقتصاد نيست، انسان زحمتش براي اين نيست كه فقط شكمش را سير كند يا جوان هايش را بدهد شكمش سير شود... اين انسان مردني نيست انسان تا آخر هست و برنامه اسلام اين است كه اين انسان را جوري كند كه هم اين جا صحيح باشد و هم آن جا ....»(1)2ـ اقتصاد اسلامي، اقتصاد معنوي استاقتصاد اسلامي كه به تنظيم رفتارهاي اقتصادي انسان مي پردازد، مانند اقتصادهاي بشري، اقتصادي صرفاً مادي نيست، بلكه با توجه به اهداف و مقاصد مادي و معنوي رفتارهاي اقتصادي را تنظيم مي كند، از اين رو حضرت امام ـ رحمه الله عليه ـ مي فرمايد: «مكتب اسلام، يك مكتب مادي نيست. يك مكتب مادي ـ معنوي است.(2) اسلام ديني است كه با تنظيم فعاليت هاي مادي، راه به اعتلاي معنوي انسان مي گشايد. ترقيّ واقعي همين است كه رشد خود انسان هدف فعاليت هاي مادي مي گردد و اسلام، دين اين ترقّي است».(3)3ـ نظام اقتصادي اسلام، نظام دستوري استدر بينش امام ـ رحمه الله عليه ـ انسان موجودي است كه اگر تحت تربيت اسلام قرار نگيرد، هم چون حيواني محاسبه گر رفتار مي كند و فقط امور مادي را مي بيند و مي فهمد و دست او از معنويات كوتاه است زيرا عقل انسان نمي تواند عالم ماوراي طبيعت را درك كند از اين رو خداوند متعال اين كمبود را از طريق وحي جبران و انسان را در اين دنيا به گونه اي هدايت مي كند تا به سعادت دنيا و آخرت با هم دست يابد. امام خميني ـ رحمه الله عليه ـ در اين باره مي فرمايد: «مجموعه قواعد اسلامي در مسائل اقتصادي، هنگامي كه در كلّ پيكره اسلام به صورت يك مكتب منسجم ملاحظه مي شود و همه جانبه پياده شود، بهترين شكل ممكن خواهد بود. هم مشكل فقر را از بين مي برد و هم از فاسد شدن يك عده به وسيله تصاحب ثروت جلوگيري مي كند و در نتيجه، كل جامعه را از فساد حفظ مي كند و هم مانع رشد استعدادها و شكوفايي قدرت ابتكار و خلاقيّت انسان ها نمي شود».(4)4ـ در بينش اسلام، رفتارهاي محاسبه گرانه، رفتاري همراه و مطابق با شريعت استيعني رفتارهاي انسان اسلامي به انگيزه دست يابي به سعادت دنيا و آخرت انجام مي شود و سازگاري و تطبيق با شريعت اسلام داشته باشد زيرا فقط در اين صورت است كه مي تواند به بهترين وجه به هدف خود دست يابد. و براي همين خاطر است كه امام مي فرمايد: «... (اسلام) مكتبي است كه بر خلاف مكتب هاي غير توحيدي در تمام شؤون فردي و اجتماعي و مادّي و معنوي و فرهنگي و سياسي و نظامي و اقتصادي دخالت و نظارت دارد و از هيچ نكته .... كه در تربيت انسان و جامعه و پيشرفت مادي و معنوي نقش دارد، فروگذار ننموده است».(5)5ـ عدالت محوري در انديشه هاي اقتصادي امام خميني ـ رحمه الله عليه ـ جايگاه عدالت در نظريات امام ـ رحمه الله عليه ـ بسيار رفيع و با اهميت مي باشد چون كه عدالت در تمامي زمينه ها يكي از مفاهيم اساسي است كه مذهب تشيع را از ديگر فرق اسلامي متمايز مي كند. موضوع مهمي كه در انديشه هاي اقتصادي حضرت امام ـ رحمه الله عليه ـ بروز و ظهور مي كند تقدم عدالت اجتماعي به عنوان يكي از اجزاي مهم عدالت بر توسعه اقتصادي است. به طوري كه ايشان مي فرمايند: «عدل اسلامي را مستقر كنيد، با عدل اسلامي همه و همه در آزادي و استقلال و رفاه خواهند بود».(6) از ديد امام خميني ـ رحمه الله عليه ـ مقصد و هدف اساسي اسلام تحقق قسط و عدل است، اصل و ميزان آن نيز قسط و عدالت اجتماعي است و تمام احكام و قوانين و مقررات اسلامي بر اساس عدل و قسط شكل گرفته و بيان شده است».(7) و به بيان ايشان «اسلام براي اقامه حكومتي عدل گستر آمده است چه در اين آيين، قوانين مربوط به امور مالي، از قبيل ماليات و بيت المال و شيوه جمع آوري از همه اقشار و طبقات جامعه، به طرز عادلانه اي تدوين و تنظيم شده است»(8)6ـ مشاركت مردم در اقتصاد مورد تاكيد امام خميني ـ رحمه الله عليه ـ است البته از نظر حضرت امام ـ رحمه الله عليه ـ مردم و بخش هاي خصوصي تنها به معني سرمايه داران نمي باشند در رهنمودهاي حضرت امام ـ رحمه الله عليه ـ هر جا مردم مطرح شده منظور تمام آحاد ملت مي باشند كه از طبقات و صنوف مختلف اعم از كشاورزان، كارگران، بازاريان كارمندان و .... تشكيل شده اند. مشاركت مردم، شامل اقشار محروم و فاقد سرمايه و اقشار متوسط كه داراي سرمايه هاي كوچك هستند و به طور كلّي شامل همه كساني مي گردد كه از راه هاي مشروع سرمايه هايي را كسب كرده و مي خواهند آن ها را در امور مفيد به كار اندازند. از ديدگاه امام خميني ـ رحمه الله عليه ـ هم مردم و هم دولت، در اقتصاد نقشي جدي داشته و جايگاه هر دو موثر، كارآمد و تعيين كننده است.7ـ نگاه ويژه امام خميني به مستضعفين و محرومين از نظر امام ـ رحمه الله عليه ـ جهت گيري اقتصاد اسلامي به سبب حمايت از منافع محرومين و پا برهنگان است. از نظر امام ـ رحمه الله عليه ـ درباره رويكرد جمهوري اسلامي مي فرمايند: «با جمهوري اسلامي سعادت، خير و صلاح براي همه ملت است اگر كلام اسلام پياده شود مستضعفين به حقوق خودشان مي رسند تمام اقشار ملت به حقوق خودشان مي رسند... همه اقشار ملت در جمهوري اسلامي بايد در رفاه باشند ...» از نظر امام خميني ـ رحمه الله عليه ـ هدف مادي خدمت به مستضعفان و محرومان برخورداري آن ها از يك زندگي متوسط و آبرومندانه است تا بتواند در حد شأن خود از امكانات اقتصادي بهره مند شوند. يعني وظيفه نظام اسلامي، خدمت به محرومين و مستضعفين است و نظام اسلامي وظيفه دارد كه به طور ريشه اي در ابعاد مختلف اعم از تقنين، اجراء و قضا مسائل و مشكلات قشرهاي محروم را در اولويت قرار دهد از نظر امام ـ رحمه الله عليه ـ بي توجهي مسوولان كشور به منافع قشر مستضعف و بي تفاوتي نسبت به دردهاي آن ها، انحراف از اصول اسلامي و انقلابي تلقي مي گردد. و بايد گفت اين نگاه ويژه امام ـ رحمه الله عليه ـ به مستضعفين و محرومين به قدري است كه امام ـ رحمه الله عليه ـ مي فرمايند: مستضعفين به اسلام حق دارند زيرا در طول تاريخ 1400 ساله اين جمعيت بودند كه كمك كردند دين اسلام را، ترويج كردند از دين اسلام...(9) لذا بدون شك جهان خواران..... از گرايش روح اقتصاد اسلام به طرف حمايت از پا برهنگان در هراسند.(10) نتيجه اي كه از اين مطالب در مجموع مي توانيم بگيريم اين است كه اولاً بنا بر ديدگاه امام ـ رحمه الله عليه ـ اقتصاد هدف و زير بنا نيست و بايد با توجه به اهداف و مقاصد مادي و معنوي برنامه هاي اقتصادي را تنظيم كرد و ثانياً اين كه انديشه اقتصادي امام ـ رحمه الله عليه ـ برگرفته از آموزه هاي اسلامي قرار دارد و عدالت به عنوان هدف اصلي و اساسي برپايي حكومت و ايجاد نهاد هاي اقتصادي مي باشد و همين عدالت است كه زمينه براي رشد و توسعه اقتصادي را به گونه اي مناسب تر فراهم مي آورد و همين جهت گيري هاي عدالت محور انگيزه براي حضور افراد و گروه هاي مختلف جامعه در عرصه فعاليت هاي اقتصادي را فراهم مي آورد و ثالثاً اين كه از نظر حضرت امام ـ رحمه الله عليه ـ محرومين و مستضعفين و افراد فاقد سرمايه نيز بايد بتوانند در اقتصاد جامعه مشاركت نمايند و بر اين اساس، دولت اسلامي موظف است كه مقدمات و امكانات مشاركت فعّال توده هاي مردم به ويژه اقشار محروم و فاقد سرمايه را فراهم كند.
پاورقی:
1. صحیفه نور، ج 9، ص 458 و هم چنین ر.ک: به صحیفه نور، ج 7، ص 85.
2. همان، ج 7، ص 571.
3. همان، ج 4، ص 360.
4. صحیفه نور، ج 5، ص 382 و 383.
5. وصیت نامه سیاسی الهی امام خمینی ـ رحمه الله علیه ـ ، ص 402.
6. صحیفه امام، ج 6، ص 77.
7. امام خمینی، شؤون و اختیارات ولی فقیه، ص 30.
8. همان، ص 20.
9. صحیفه نور، ج 6، ص189.
10. همان، ج 20، ص 129.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات