امام علي (ع) چه عواملي را سبب محروميت جامعه می داند؟

10:47 - 1394/02/01
چکیده: از منظر امام علي (ع) محروميت و فقر نشانه بي‌ عدالتي است، هيچ محروميتي ايجاد نمي‌ شود مگر به سبب ستم ستمگران، وظيفه زمامداران عادل، مبارزه با ستم و محروميت‌ زدايي است فقدان عدالت نه تنها عامل محروميت بلكه زمينه سقوط حكومت را هم فراهم مي‌ سازد: «الملك يبقي مع الكفر و لا يبقي مع الظلم»...

در بينش امام علي ـ عليه‌السّلام ـ چه عواملي سبب محروميت جامعه مي‌ شود؟

پاسخ:

شناسايي و تبيين عوامل محروميت جامعه از ديدگاه امام علي ـ عليه‌السّلام ـ بحث مفصّلي را مي‌ طلبد، اما در حد يك پاسخ مختصر مي‌ توان گفت: در انديشه سياسي امام علي ـ عليه‌السّلام ـ حيات دين و اجراي حدود (الهي) مشروعيت حاكميت، عمران و سازندگي، رفاه و آسايش همگاني، عزت جامعه و اصلاحات در تمامي زمينه‌ ها، در گرو اجراي عدالت است،(1) چنانكه در قرآن كريم نيز اجراي عدالت به عنوان اصل بنيادين مطرح شده است.(2) در يك نگاه كلي، مي توان گفت: عدم اجراي عدالت اجتماعي سبب محروميت اجتماعي مي‌ شود، اما اگر بخواهيم شفاف‌ تر بحث را پي بگيريم، مهم‌ترين عواملي كه سبب محروميت اجتماعي مي‌ شوند عبارتند از:1. فقدان عدالت و وجدان كاري و اخلاقي كارگزاران حكومتي: در جامعه اسلامي، يكي از شرايط محروميت‌ زدايي و احياي عدالت اجتماعي، وجود عدالت اخلاقي در كارگزاران حكومتي است. به گفته شهيد بهشتي(ره) «در جامعه‌اي كه قرار است مردم به سوي عدل جامع هدايت شوند، اداره‌ كنندگان آن جامعه بايد جامعه را بر محور عدل بگردانند و اين در صورتي امكان دارد كه مسؤلين خود عادل باشند. آيا عدالت آنها بايد در حدي باشد كه مقررات را مو به مو اجرا كنند؟ نه مسأله بالاتر از اجراي مقررات است. اگر در او تقوا و ايمان نباشد، عملاً ديده خواهد شد كه قسمت‌ هايي از امور بر محور غير عدل مي‌ گردد.»(3) از منظر امام علي ـ عليه‌السّلام ـ محروميت و فقر نشانه بي‌ عدالتي است، هيچ محروميتي ايجاد نمي‌ شود مگر به سبب ستم ستمگران،(4) وظيفه زمامداران عادل، مبارزه با ستم و محروميت‌ زدايي است فقدان عدالت نه تنها عامل محروميت بلكه زمينه سقوط حكومت را هم فراهم مي‌ سازد: «الملك يبقي مع الكفر و لا يبقي مع الظلم».2. تبعيض و عدم برخورد قاطع با عدالت‌ گريزان: آنچه امام علي ـ عليه‌السّلام ـ را رنج مي‌ داد، ستم‌ها و تبعيض‌ هايي بود كه در جامعه پس از رحلت رسول الله ـ صلي الله عليه و آله ـ اعمال مي‌ شد، وقتي امام علي(ع) به خلافت مي‌‌رسد، در دومين روز خلافت دستور مي‌دهد آنچه از بيت‌ المال مسلمانان بوده از سوي خليفه پيشين (عثمان) به خويشاوندانش واگذار شده، همه به بيت‌ المال برگردانده شود.(5) او تلاش كرد تا حقوق ملت را از غارتگران پس بگيرد، پس از جنگ نهروان در خطبه‌اي فرمود: «ذليل در نزد من عزيز است تا حق او را بگيرم، قدرتمند در نزد من ضعيف است تا حق را از او بازستانم».(6) امام علي ـ عليه‌السّلام ـ مبارزه با تبعيض را عامل رفاه و آسايش جامعه مي‌ داند، در مقابل ناروائي‌ ها را عامل فقر و بدبختي مي‌ شمارد لذا وظيفه حاكم اسلامي است كه با اجراي عدالت اجتماعي و مبارزه با تبعيض محروميت‌ زدايي نمايد و رفاه و آسايش را براي جامعه فراهم نمايد.(7)3. قانون گريزي قانون كه تأمين‌ كننده حقوق يكايك شهروندان است، رفتار مطابق با آن وظيفه همگان است، از همه سزاوارتر به رفتار مطابق با قانون و رعايت به آن هم حاكمان هستند، زيرا اگر آنان حرمت قانون را پاس ندارند، از ديگران هم نمي‌ توان انتظار داشت كه بر اساس قانون رفتار نمايند. قانون‌ گريزي در جامعه، موجب محروميت جامعه مي‌ شود، زيرا در جامعه‌اي كه قانون حاكم نباشد، و رفتارها قانونمند نشود، جامعه جنگل خواهد بود كه در آنجا هر آن كه قوي تر است حاكميت پيدا مي‌ كند. طبيعي است كه در يك چنين جامعه‌اي قشر‌بندي‌ ها شكل مي‌ گيرد، تعارض و تزاحم ناشي از وضعيت مزبور، محروميت جامعه را به دنبال خواهد داشت. امام علي ـ عليه‌السّلام ـ همه كارگزاران خود را به پاسداري و حرمت نگهداري قانون دستور مي‌ داد و با قانون‌ شكنان برخورد جدي داشت. برخورد زيبا و حق‌ مدارانه تاريخي امام با ابن عباس، پسر عمو، يار ديرين و با سابقه درخشان او نشانگر اوج قانون مداري از ديدگاه علي ـ عليه‌السّلام ـ است كه فرمود: «اگر حسن و حسين هم كار تو را كرده بودند هيچ پشتيبان و هواخواهي از سوي من نمي‌ديدند و در اراده من اثر نمي‌گذاردند تا آنگاه كه حق را از آنان بستانم.» (8) هشدار‌هاي امام هم به كارگزاران حكومت حاكي از باز داشتن جامعه اسلامي از آثار زيان بار قانون‌شكني است كه براي محروميت زدايي و جلوگيري از محروميت عده اي از مردم ابراز مي گرديد.(9)4. عدم نظارت بر رفتار كارگزاران حكومتي: نظارت بر كاركرد كارگزاران حكومتي، مهم‌ ترين عامل برپايي عدالت اجتماعي است. نظارت و بازرسي بايد به گونه‌اي باشد كه از يك سو كارگزاران را متوجه سازد كه رفتار آنان بدون هيچ‌ گونه مدارا و مسامحه‌ اي مورد ارزيابي قرار مي‌ گيرد، از سوي ديگر در مردم اين اميد را برانگيزد كه حقوق آنان پايمال نمي‌ شود. امام علي ـ عليه‌السّلام ـ هر چند كارگزاران خود را هميشه با ياد خدا و ترس از قيامت، از خيانت و دست‌ اندازي به حقوق ديگران پرهيز مي‌ داد.(10) امّا هرگز به آن بسنده نمي‌ كرد، بلكه در اين راستا از نيروهاي اطلاعاتي مؤمن و متعهد كمك مي‌ گرفت.(11) در يكي از نامه‌ ها خطاب به يكي از كارگزارانش مي‌ نويسد: «از خدا بترس و اموال را به صاحبان آنها برگردان، اگر چنين نكني، شمشيرم را به خون تو آغشته و تو را روانه جهنم خواهم كرد.(12) در انديشه سياسي امام، حاكم اسلامي بايد در راستاي تأمين عدالت اجتماعي با تدبير و نظارت، ثروت هاي بادآورده را مورد بررسي قرار دهد. در صورتي كه ثابت شود از راه غيرمشروع به دست آمده، آن را به نفع جامعه مصادره نمايد. در كنار اين عوامل كه مربوط به حكومت ها مي‌ شود، محروميت گاهي به عنوان عقوبت الهي است كه معلول عدم انجام ندادن وظايف فردي و اجتماعي است كه نمونه بارز آن عمل نكردن توانگران به وظيفه خود مي‌ باشد. حضرت مي فرمايد: «اداي حقوقي كه بر عهده توانگران است باعث جلوگيري از فقر مي‌ شود».(13) در قرآن مجيد نيز بر اين واقعيت تاكيد شده است.(14) ثروتمندان از دو طريق يكي عدم پرداخت زكات، ديگري از راه احتكار مي‌ توانند زمينه محروميت اجتماعي را فراهم سازند، در يك چنين فرصتي بر حاكم اسلامي است كه بر اساس عدالت، آنها را ارشاد و با احتكار مبارزه نمايد، اگر چنين نشود، زمينه عقوبت الهي (يعني همان، محروميت همگاني) فراهم خواهد شد. گاه ممكن است محروميت ارتباطي به عقوبت الهي پيدا نكند، بلكه نتيجه طبيعي رفتار اجتماعي مردمي است كه از زير بار مسؤليت شانه خالي مي‌ كنند، چنانچه فرمود: «فوالله ما غُزِيَ قوم قَطُّ في عُقر دارهم اّلاذَلُّوا»(15) «هر ملتي كه در درون خانه خود مورد هجوم واقع شود، ذليل خواهد شد». بنابراين از منظر امام علي ـ عليه‌السّلام ـ راه بهره‌مندي از رفاه و آسايش يكي پاي‌بندي به وظايف الهي است و ديگري تعهد به انجام وظايف اجتماعي، چه از ناحيه دولت و چه مردم و ضامن استمرار آن نيز امر به معروف كه وظيفه عموم (مردم و دولت) است، مي باشد زيرا: همانطوري كه خداي متعال در آيه شريفه فرمود: إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّي يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ. عمل نكردن به وظايف الهي و اجتماعي ناگزير محروميت اجتماعي را در پي خواهد داشت.

پاورقی:

1. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتي، قم، انتشارات آل طه، 1379، خطبه 131.
2. شوري:15، اعراف:29، حديد:25، نباء:135، و مائده:8.
3. حوزه، شماره 99، مرداد و شهريور 1379، ص 176.
4. نهج البلاغه، همان، حكمت 328.
5. همان، خ3، خ15.
6. نهج البلاغه، همان، ج35.
7. همان، حكومت 121، و نامه20.
8. همان، نامه 41.
9. همان، نامه20.
10. همان، نامه26، 27، 41، 51، 53.
11. همان،53.
12. همان، 41.
13. مرتضايي، محمد، آثار اخلاقي فقر از ديدگاه نهج البلاغه، قم، 1365، ص29.
14. نهج البلاغه، خطبه 27.
15. نهج البلاغه، خطبه27.

منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات

کلمات کلیدی: 

با عضویت در خبرنامه مطالب ویژه، روزانه به ایمیل شما ارسال خواهد شد.