براي پاسخ به اين سئوال ذكر يك مقدمه ضروري است:
هر طلوعي وقتي طلوع است كه غروبي هم در مقابلش باشد و وقتي هر طلوعي غروبي داشت پس مشرق و مغربي متصور است.
مشرق و مغرب وقتي متصوّر است كه وسطي هم بين آن دو باشد مثل اينكه وقتي آسمان قابل تصور است كه زميني در مقابلش هم باشد و وقتي آسمان و زميني، متصور است كه واسطه اي هم بين آن دو باشد.
و وقتي مشرقي به مغربي مرتبط مي شود و هر دوي آنها به وسطي مرتبط مي گردند كه تنها يك تدبير در آنها به كار رود. پس تدبير در تمام كائنات يكي و از يكي است.(1)
اتصال چيست؟: حوادث جهان مانند حلقه هاي يك زنجير به يكديگر مرتبطند كوچكترين تغيير مفروض در ذره اي از ذرّات عالم باعث تغيير در احوال همه ذرات عالم مي شود هر چند ممكن است علم ما به اين موضوع اندك باشد يا اصلا اطلاعي از آن نداشته باشيم، اما بايد دانست كه عدم علم مستلزم عدم وجود نيست.
يعني صرف اينكه به اين موضوع علم نداريم نبايد منجر به اين شود كه آن را انكار كنيم.
طبق فرمايش علامه طباطبائي اين مطلب از مطالبي است كه قديم الايام درباره آن بحث شده است و مباحث طبيعي و رياضي كه امروزه كشف شده است مطلب فوق را اثبات كرده است.
همچنان كه پيش از اين قرآن به ما به بهترين نحو خبر داده است و مي فرمايد:
نظام جاري در سراسر عالم به هم پيوسته و متصل است بين نظام جاري در آسمان ها و نظام جاري در زمين ارتباط است و هر يك به سود ديگري جريان دارد و همه در تحقق دادن به غرض خلقت دست در دست هم داده اند و قدرت الهي در همه آنها نافذ است و همه را به سوي معاد سوق مي دهد و أنّ الي ربك المنتهي.(2)
فلاسفه از قاعده مزبور (يعني پيوستگي ذرات و اجزاء عالم با يكديگر و هم چنين يكي بودن تدبير الهي نسبت به همه كائنات) برهاني معروف به برهان اتصال را استخراج كرده اند كه به توحيد و خدا شناسي منتهي مي شود.
علامه طباطبايي در مورد اين برهان مي فرمايد:
خداوند در اين كلام مجيدش خلقت خود را تعميم داده و هر موجود كوچك و بزرگي را مخلوق خود دانسته از آن جمله فرموده است قل الله خالق كل شي و هو الواحد القهار(3) در اين آيات و آيات نظير اينها يك نوع بيان ديگري به كار رفته و آن اين است كه خود موجودات را مستند به خلقت دانسته و اعمال و آثار گوناگون و حركات و سكنات آنها را مستند به تقدير و هدايت الهي دانسته است
مثلا گام برداشتن انسان براي انتقال از اينجا به آنجا و شناوري ماهي و پرواز پرنده و ساير كارها و آثار مستند به تقدير الهي است هم چنان كه فرموده:
فمنهم من يمشي علي بطنه و منهم من يمشي علي رجلين و منهم من يمشي علي اربع يخلق الله ما يشاء(4)
و از اين قبيل آيات بسيار است كه خصوصيات اعمال موجودات و حدود آنها و هم چنين غاياتي را كه موجودات به هدايت تكويني خدا هر يك به سوي آن سير مي كند منتهي به خدا دانسته و همه را مستند به تقدير خداي عزيز عليم مي داند. پس جوهر ذات اشياء مستند به خلقت الهي است
و حدود وجودي آنها و تحولات و غاياتي كه در مسير وجودي خود دارند نيز همه منتهي به تقدير خدا و مربوط به كيفيت و خصوصيتي است كه در خلقت هر يك از آنهاست.
در اين ميان آيات ديگري نيز هست كه مي رساند اجزاي عالم همه به هم متصل و مربوطند و اتصال آن اجزاء به حدي است كه همه را به صورت يك موجود درآورد و نظام واحدي در آن حكم فرماست، حكما همين اتصال را مقدمه يك برهان قرار داده و آن را برهان اتصال تدبير ناميده اند.(5)
پاورقی:
1. علامه طباطبايي، سيد محمد حسين. الميزان، ترجمه: موسوي، سيد محمد، باقر دفتر انتشارات اسلامي، 1374ش، ج15، ص379.
2. علامه طباطبائي، سيد محمد حسين. الميزان، ، موسسه اسماعيليان، چاپ چهارم، ج3، ص101.
3. رعد : 16. بگو خداست كه خالق هر چيزي است و اوست يگانه و چيره بر همه.
4. نور: 45. گروهى از آنها بر شكم خود راه مىروند، و گروهى بر دو پاى خود، و گروهى بر چهار پا راه مىروند خداوند هر چه را بخواهد مىآفريند.
5. ترجمه الميزان، ج7، ص407 و 408.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات