چکیده: هنگامى كه پيامبر اسلام(صلیاللهعليهوآله) تصميم گرفت مهاجرت كند، براى اداى قرض خود و تحويل دادن امانتهایى كه نزد او بود، على(عليهالسلام) را به جاى خويش قرار داد و شب هنگام كه مىخواست به سوى غار ثور برود و مشركان اطراف خانه او را براى حمله ...
هنگامى كه پيامبر اسلام(صلیاللهعليهوآله) تصميم گرفت مهاجرت كند، براى اداى قرض خود و تحويل دادن امانتهایى كه نزد او بود، امیرالمومنین(عليهالسلام) را به جاى خويش قرار داد و شب هنگام كه مىخواست به سوى غار ثور برود و مشركان اطراف خانه او را براى حمله به او، محاصره كرده بودند، دستور داد امیرالمومنین(عليهالسلام) در بستر او بخوابد و پارچه سبز رنگى (برد حضرمى) كه مخصوص خود پيامبر(صلیاللهعليهوآله) بود روى خود بكشد، در اين هنگام خداوند به «جبرئيل» و «ميكائيل» وحى کرد كه من بين شما برادرى ايجاد كردم و عمر يكى از شما را طولانیتر قرار دادم، كدام يك از شما حاضر است، ايثار به نفس كند و زندگى ديگرى را بر خود مقدم دارد؛ هيچكدام حاضر نشد دیگری را بر خود مقدم کند. به آنها وحى شد، اكنون امیرالمومنین(عليهالسلام) در بستر پيامبر(صلیاللهعليهوآله) خوابيده و آماده شده جان خويش را فداى او سازد، به زمين برويد و حافظ و نگهبان او باشيد.
هنگامىكه «جبرئيل» بالاى سر و «ميكائيل» پايين پاى امیرالمومنین(عليهالسلام) نشسته بودند، جبرئيل مىگفت: «به به، آفرين بر تو، اىعلى! خداوند به واسطه تو بر فرشتگان مباهات مىكند».
در اين هنگام آيه «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ[بقره/207] از میان مردم، کسی هست که براى یافتن خشنودى خدا جان خويش را فدا كند. خدا بر اين بندگان مهربان است». نازل گرديد و به همين دليل آن شب تاريخى به نام «ليلة المبيت» ناميده شده است.
«ابنعباس» مىگويد اين آيه هنگامى كه پيامبر(صلیاللهعليهوآله) از مشركان كناره گرفته بود، و با ابوبكر به سوى غار مىرفت، درباره امیرالمومنین(عليهالسلام) كه در بستر پيامبر خوابيده بود، نازل شد.
اما طبق معمول و مطابق با روش متعصبانه «ابنتیمیه» رهبر فکری وهابیت، در این آیه نیز او با وجوه مختلف این شأن نزول را دروغ خوانده و قصد نموده این فضیلت امیرالمؤمنین(علیهالسلام) را هم منکر گردد.
او در کتاب «منهاج السنه» در جواب به این فضیلت از امیرالمومنین(عليهالسلام) آورده است: «اولاً ما از شیعیان برای این حدیثی که در شأن نزول این آیه ذکر میکنند، اثبات صحت این حدیث را مطالبه میکنیم، به مجرد نقل یک عالم سنی مثل ثعلبی و امثال او چیزی ثابت نمیگردد، و همه طوایف شیعه و سنی، حدیث مرسل و بدون سند را مورد قبول نمیدانند، و همه میدانند نقل این قبیل احادیث از اسرائیلیات و اسلامیات باطل است، اگر چه ناقل آن تعمدی بر دروغ گفتن نداشته باشد. ثانیاً: این حدیث به اتفاق عالمان به حدیث و سیرهنویسان و کتب مرجع دروغ است».[1]
حال ما نقلهای وارد شده در این زمینه را بیان میکنیم تا محرز گردد، که این حدیث بدون سند بوده و فقط ثعلبی آن را نقل نموده، و همه بر دروغ بودنش اذعان داشتهاند؛ یا این که این مورد هم مانند موارد دیگر درست است و فقط رویه این تیمیه بر رد فضائل امیرالمومنین(عليهالسلام) بوده است و سخن ابن تیمیه دروغ است.
علمای اهل سنت و بیان حدیث «لیله المبیت»
«حاکم نیشابوری» با سند معتبر از امام سجاد(علیه السلام) نقل نموده است: «اولین کسی که جانش را در راه رضای خدا فدا نمود، امیرالمومنین(عليهالسلام) بود، آن وقتی که بر بستر پیامبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله) خوابیده بود و این شعر را زمزمه میکرد: «با جان خود حفظ كردم، بهترين كسى را كه بر زمين قدم نهاد، و بهترين كس را كه دور خانه كعبه و حجر اسماعيل طواف كرد، محمد(صلیاللهعلیهوآله) وقتى ترسيد، مبادا نيرنگى به او بزنند، پروردگار ذوالجلال، او را از مكر دشمن حفظ كرد، و من در بسترش خوابيدم و مراقب دشمنان بودم، كه كى منرا پاره پاره مىكنند، درحالىكه خود را براى كشته شدن و اسير گشتن آماده كرده بودم، رسول خدا(صلیاللهعلیهوآله) در غار با ايمنى و آرامش بيتوته كرد؛ آرى، در غار و در حفظ خدا و پوشش خداوند بود».[2]
همین روایت را «خوارزمی» در کتاب «مناقب» و «سیوطی» در تفسیر «درالمنثور» آوردهاند و سیوطی نقل نموده که این حدیث را حاکم نیشابوری آورده و حکم به صحت آن نموده است.[3]
«ابنصباغ مالکی» از «امام غزالی» نقل میکند: در شبی که على(عليهالسلام) در بستر پيامبر اکرم(صلیاللهعليهوآله) خوابید، خداوند به «جبرئيل» و «ميكائيل» وحى فرستاد كه من بين شما برادرى ايجاد كردم و عمر يكى از شما را طولانیتر قرار دادم، كدام يك از شما حاضر است، ايثار به نفس كند و زندگى ديگرى را بر خود مقدم دارد؛ هيچكدام حاضر نشدند؛ به آنها وحى شد، اكنون امیرالمومنین(عليهالسلام) در بستر پيامبر(صلیاللهعليهوآله) خوابيده و آماده شده جان خويش را فداى او سازد، به زمين برويد و حافظ و نگهبان او باشيد....»[4]
«حاکم حسکانی» ده روایت در شأن نزول این آیه در مورد امیرالمومنین(عليهالسلام) نقل نموده است.[5]
«قندوزی» در «ینابیع الموده» چند حدیث، که یا سندش را آورده و یا گفته است که سند دارد، از امام سجاد(علیهالسلام) و «ابنعباس» و «أبورافع» و «هند بن أبوهاله» در شأن نزول این آیه نقل نموده است.[6]
«ابنابیالحدید» در شرح نهجالبلاغه گفته است که: «مفسران شأن نزول آیه را در خوابیدن امیرالمؤمنین(علیهالسلام) در بستر پیامبر اکرم(صلیاللهعليهوآله) میدانند».[7]
سید هاشم بحرانی در کتاب «غایة المرام» در یک باب مستقل، 11حدیث از اهل سنت در نازل شدن این آیه در مورد امیرالمؤمنین(علیهالسلام) نقل نموده است.[8]
به هر حال اين آيه با توجه به شأن نزولى كه مشروحاً بیان شد، يكى از بزرگترين فضايل امیرالمومنین(عليهالسلام) است كه در اكثر منابع اسلامى شرح آن واقعه آمده است، و به قدرى چشمگير است كه معاويه، به خاطر دشمنى خاصى كه با امیرالمومنین(عليهالسلام) داشت، طبق روايتى چنان از اين فضيلت ناراحت بود كه «سمرة بن جندب» را با چهارصد هزار درهم تطميع كرد، كه حدیثی بسازد و بگوید اين آيه درباره «عبدالرحمن بن ملجم»، قاتل امیرالمومنین(عليهالسلام) نازل شده، و آن منافق جنايتپيشه نيز چنين كرد، ولى همانطور كه انتظار مىرفت، حتى يك نفر اين حديث مجعول را نپذيرفت.[9]
-------------------------------------
پینوشت
[1]. «الجواب من وجوه أحدها: المطالبة بصحة هذا النقل و مجرد نقل الثعلبي و أمثاله لذلك بل روايتهم ليس بحجة باتفاق طوائف أهل السنة و الشيعة لان هذا مرسل متأجر و لم يذكر إسناده و في نقله من هذا الجنس للإسرائيليات و الأسلاميات أمور أنها يعلم باطلة و أن كان هو لم يتعمد الكذب. ثانيها: ان هذا الذي نقله من هذا الوجه كذب باتفاق أهل العلم بالحديث و السيرة و المرجع إليهم في هذا الباب.» منهاج السنه، ابن تیمیه، مؤسسه قرطبه، 1406ق، ج7، ص111.
[2]. «(وقد حدثنا) بكر بن محمد الصيرفي بمرو ثنا عبيد بن قنفذ البزار ثنا يحيى بن عبدالحميد الحماني ثنا قيس بن الربيع ثنا حكيم بن جبير عن علي بن الحسين قال: إن أول من شرى نفسه ابتغاء رضوان الله عليبن أبيطالب وقال علي عند مبيته على فراش رسول الله صلىاللهعليهوآله:
وقيت بنفسي خير من وطئ الحصا *** ومن طاف بالبيت العتيق وبالحجر
رسول اله خاف ان يمكروا به *** فنجاه ذو الطول الا له من المكر
وبات رسول الله في الغار آمنا *** موقى وفى حفظ الاله وفى ستر
وبت أراعيهم ولم يتهمونني *** وقد وطنت نفسي على القتل والأسر.» المستدرک، حاکم نیشابوری، ج3، ص4.
[3]. المناقب، خوارزمي، مؤسسة النشر الإسلامي، 1414ق، ص127.
الدر المنثور، سیوطی، ج3، بیروت: دار المعرفة للطباعة والنشر، ج3، ص180.
[4]. «وأورد الإمام حجّة الإسلام أبوحامد محمّد ابن الغزالي رحمه الله تعالى في كتاب «إحياء علوم الدين» أنّ ليلة بات عليّ بن أبي طالب على فراش رسول الله(صلىاللهعليهوآله) أوحى الله تعالى إلى جبرئيل وميكائيل: أنيّ آخيت بينكما، وجعلت عُمْرَ أحدكما أطول من عُمْرَ الآخر، فأيّكما يؤثر صاحبه بالحياة؟ فاختارا كلاهما الحياة وأحبّاها، فأوحى الله تعالى إليهما: أفلا كنتما مثل عليّ بن أبي طالب حين آخيت بينه وبين محمّد، فبات على فراشه يفديه بنفسه ويؤثره بالحياة، اهبطا إلى الأرض فاحفظاه من عدوّه، وكان جبرئيل عند رأسه، وميكائيل عند رجليه ينادي ويقول: بخٍّ بخٍّ. مَن مثلك يا ابن أبيطالب؟ يباهي الله بك الملائكة، فأنزل الله عزّوجلّ: (وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِى نَفْسَهُ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوف بِالْعِبَادِ).
وفي تلك الليلة أنشأ عليّ كرّم الله وجهه يقول:
وقيتُ بنفسي خيرَ من وطئ الثرى *** وأكرم خلق طاف بالبيت والحجر
وبِتُّ أُراعي منهُمُ ما يسوؤني *** وقد صَبَرت نفسي على القتل والأسر
وباتَ رسول اللهِ في الغار آمناً *** وما زال في حفظ الإله وفي السرّ
فهذا ممّا يشهد له بقوّة جنانه، وثبات أركانه، وتبريزه على نظرائه وأقرانه، من أبطال الحرب وشجعانه.» الفصول المهمه فی معرفة الائمه، ابن صباغ مالکی،دار الحديث للطباعة والنشر، 1422ق، ج1، ص294.
[5]. شواهد التنزیل، حسکانی، مجمع إحياء الثقافة الإسلامية، 1411ق، ج1، 123 -131.
[6]. ینابیع المودة لذوی القربی، قندوزی، دار الأسوة للطباعة والنشر، 1416ق، ج1، ص273.
[7]. «قد روى المفسرون كلهم إن قول الله تعالى (وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ)، أنزلت في علي(عليهالسلام) ليلة المبيت على الفراش.» شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، مؤسسة إسماعيليان للطباعة والنشر والتوزيع، ج13، ص262.
[8]. غاية المرام و حجة الخصام فی تعیین الامام من طریق الخاص و العام، سید هاشم بحرانی: ج4، ص16، باب45.
[9]. «قال أبوجعفر: وقد روى أن معاوية بذل لسمرة بن جندب مائة ألف درهم، حتى يروى أن هذه الآية نزلت في علي بن أبي طالب: (وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللَّهَ عَلَى مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ*وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ)، وأن الآية الثانية نزلت في ابن ملجم، وهي قوله تعالى: (وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ)، فلم يقبل، فبذل له مائتي ألف درهم، فلم يقبل، فبذل له ثلاثمائة ألف، فلم يقبل؛ فبذل له أربعمائة ألف، فقبل، وروى ذلك.» شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، مؤسسة إسماعيليان للطباعة والنشر والتوزيع، ج4، ص73.