عزت نفس يعني چه و چه عواملي باعث تقويت يا تضعيف آن مي شود؟

قبل از هر چيز بايد بگوييم اين جا عزت به نفس به معني رايج آن يعني حرمت خود، منظور است كه ريشه اعتماد به نفس است. حال به معناي عزت نفس اشاره مي كنيم.

الف: معناي عزت نفساگر بخواهيم معنايي كلي از عزت نفس بيان كنيم مي توان گفت: عزت نفس احساس ارزشمند بودن است.(1) اما اگر دقيق تر نگاه كنيم، عزت نفس عبارت است از: اعتماد به توانايي خود در انديشيدن، اعتماد به توانايي خود در كنار آمدن با چالش هاي اوليه زندگي، اعتماد به حق خود براي موفق و شاد بودن، احساس ارزشمند و شايسته بودن، داشتن حق ابراز نيازها و خواسته ها و... است.(2) (نوعي خودشناسي نسبت به توانايي ها و محدوديت هاست)
ويژگي‌هاي افراد داراي عزت نفس«مستقل عمل مي كنند»، «مسئوليت پذيرند». «به پيشرفت هايشان افتخار مي كنند»، «به چالش هاي جديد مشتاقانه روي مي آورند»، «دامنة وسيعي از هيجانها و احساسات را نشان مي دهند»، «ناكامي ها را به خوبي تحمل مي كنند»، «احساس مي كنند كه مي توانند ديگران را تحت تأثير قرار دهند» و... .
ويژگي‌هاي افراد فاقد عزت نفس«قريحه هاي خود را از دست مي دهند»، «احساس مي كنند كه ديگران، ارزشي برايشان قائل نيستند»، «احساس ناتواني مي كنند»، «به آساني تحت تأثير ديگران قرار مي گيرند»، «دامنة محدودي از عواطف و احساسات را نشان مي دهند»، «از موقعيتهاي نگراني زا مي گريزند»، «بهانه جوئي مي كنند و زود نااميد مي شوند»، «براي ضعفهاي خود ديگران را سرزنش مي كنند.» و... .
ب: راه‌هاي تقويت و تضعيف عزت نفسقبل از بيان راه هاي قوت و ضعف عزت نفس تذكر دو نكته در باب «زمينه» و «پيش نياز دست يابي به عزت نفس» ضروري است. اين دو نكته عبارتند از:
نكته اول: دوران كودكي ارتباط كودك با جامعة اطرافش تعيين كنندة عزت نفس و عدم آن است كه به طور نمونه به دو مورد از اين ارتباط ها اشاره مي كنم:
1. واكنش ديگران: مهمترين منشأ پديد آمدن خودپنداره(تصور از خود) و عزت نفس، رفتار و واكنش ديگران نسبت به فرد، به خصوص كودك است. والدين يكي از مهم ترين منابع شكل گيري خودپنداره و احساس ارزش، نسبت به خود، در كودكان و نوجوانان هستند. كودكاني كه مدام طرد مي شوند كم كم به طرد خود مي پردازند و احساس بي ارزشي مي كنند و اين خودپنداره تا بزرگسالي به همراه آنان خواهد بود.
2. مقايسه با ديگران: كودك كه به تدريج رشد مي كند خود را با ديگران، مانند برادر، خواهر، دوستان و همسالان مقايسه مي كند، اين مقايسه يكي از منابع اصلي ايجاد خودپنداره و عزت نفس در كودكان است. مثلاً اگر برادر يا خواهر اين فرد باهوش باشد، اين شخص خودش را كم هوش تصور مي كند و اين تصور را مدام به خود تلقين مي كند و.. .(3)
نكته دوم: عزت نفس هنگامي به وجود مي‌آيد كه نيازهاي ابتدايي زندگي به نحو مناسبي ارضا شده باشد. افراد زماني از عزت نفس زياد بهره مند مي‌شوند كه بتوانند در 4 شرط متمايز احساسات مثبتي را تجربه كنند:
1. همبستگي: احساس همبستگي وقتي به وجود مي‌آيد كه اشخاص از پيوندهايي كه براي او مهم است و ديگران آنها را تأييد مي‌كنند راضي باشد.
2.بي همتايي: احساس بي همتايي وقتي به وجود مي‌آيد كه افراد بتوانند صفات يا ويژگي هايي را كه موجب تفاوت و تمايز او از ديگران مي شود بشناسد، به آنها احترام بگذارد، و به سبب داشتن آن صفات، مورد احترام و تأييد ديگران قرار بگيرد.
3. قدرت: احساس قدرت وقتي به وجود مي‌آيد كه شخص بداند منابع، فرصت و قابليت آنرا دارد كه به طُرق عمده بر شرايط زندگي خويش تأثير بگذارد.
4. الگوها: براي داشتن عزت نفس زياد، نوجوان بايد به حد كافي نمونه ها يا الگوهاي انساني، فلسفي و عملياتي را پيش رو داشته باشد.(4)
اما راه‌هاي تقويت عزت نفس(نقطه مقابل عوامل تضعيف آن است)
1. طريقة صحبت كردن در مورد خود را تغيير دهيد. و سعي كنيد هرگز خودتان را تحقير نكنيد، و براي هرچه مي خواهيد و نياز داريد كلمة «من» را به كار ببريد.(5)
2. از جسم خود مواظبت كنيد. تحقيقات اخير پزشكي به طور علمي اين حقيقت را ثابت كرده است كه ميزان عقل و هوشي كه انسان آن را به ارث مي برد تأثيري هميشگي بر رفتار دارد و سلامتي فكر و بدن به طرز پيچيده اي با يكديگر در ارتباط هستند. براي برخورداري از زندگي توأم با اعتماد به نفس بايد از توانايي جسماني لازم برخوردار باشيم و بي توجهي به آن، يكي از بزرگترين ضرباتي است كه به خود وارد كرده ايم. بنابراين لازم است رژيم غذايي مناسب، خواب كافي، ورزش منظم و... را در برنامة زندگي خود لحاظ كنيم.
3. به احساسات خود احترام بگذاريد، احساسات به ندرت به انسان دروغ مي گويند. راست گفته اند كه «اگر احساسات خود را از خود و هر كس ديگري پنهان كنيد، در واقع خودتان را پنهان كرده ايد.» راههاي مناسبي براي بيان احساسات خود پيدا كنيد، سركوب كردن هيجان‌ها، انرژي ما را از بين مي‌برد و موجب مشكلاتي مانند: ميگرن، پشت درد، اختلالات معده و روده، ترس ها، وسواس و افسردگي مي‌شود.
4. ابراز وجود و روي پاي خود ايستادن را در خود تقويت كنيد، و اين را هميشه در گوش خود زمزمه كنيد كه «زندگي من متعلق به ديگران نيست، من براي آن زندگي نمي‌كنم تا مطابق انتظار ديگران رفتار كنم.»(6)
5. روابط حسنة خود را تقويت كنيد و براي تقويت آن اين موارد را رعايت كنيد:
ـ گفتگوهاي كوتاه را دست كم نگيريد.
ـ از لطيفه و شوخي استفاده كنيد.
ـ به علائم غيركلامي توجه كنيد(ژست، چهره، چشمها و ابروها و...).
ـ تعريف و تمجيد متناسب داشته باشيد.
ـ ديگران را تحقير نكنيد.
ـ ارتباط چشمي خوبي برقرار كنيد.
ـ و... .
6. توانائي خود را در انتقاد كردن و پذيرش انتقاد بالا ببريد، و آنچه در اين زمينه شما را كمك مي كند: «واقع گرائي»، «پيش بيني». «همدلي»، «آرامش» و «دقت» است.
7. براي هر تغييري در زندگي برنامه ريزي داشته باشيد، و لازمة اينكار هم صبر و استقامت است. و همچنين نبايد خود را با ديگران مقايسه كنيد و يا حتي زمگذاريد ديگران در مورد پيشرفت شما قضاوت كنند. بلكه اين فقط خود شما هستيد كه مي توانيد بهترين قضاوت را در مورد رفتار و احساسات خود داشته باشيد.(7)
8. در زندگي خصوصي خود، سعي كنيد محكم، مستدل و منضبط و مواظب باشيد. عصبانيت، شما را از حالت اعتدال خارج نكند.
9. لحظه به لحظه از سلامت جسم و روان خود مراقبت كنيد و به فكر خود باشيد.
روايات عزت نفسرعايت انصاف: امام علي ـ عليه السلام ـ مي‌فرمايند: بدانيد كه هر كس با مردم به انصاف رفتار كند، خداوند جز بر عزت او نمي‌افزايد.(8)
اطاعت از خدا: علي ـ عليه السلام ـ مي‌فرمايند: هرگاه جوياي عزت باشي آنرا در اطاعت از خدا بجوي.(9) (توجه به مقام خليفة اللهي، بندگي و...)
گذشت: پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ مي‌فرمايند: هر كس از ظلمي كه به او شده در گذرد خداوند به جاي آن در دنيا و آخرت او را عزيز گرداند.(10)
و ديگر موارد مثل طمع نداشتن به مردم، توكل، نگه داشتن زبان، پايبندي به حق، فرو خوردن خشم و... .(11)

پاورقی:

1. كلمز، هرس، و ديگران، روشهاي تقويت عزت نفس در نوجوانان، ترجمة: پروين عليپور، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوي، چاپ پنچم، 1381، ص11.
2. براندي، ناتانيل، روانشناسي عزت نفس، ترجمة مهدي قراچه داغي، تهران: نشر نخستين، ج2، 1380، ص24.
3. بيانگرد، اسماعيل، روشهاي افزايش عزت نفس در كودكان و نوجوانان، تهران: انتشارات سازمان انجمن اولياء و مربيان، 1378، ج5، ص37.
4. روشهاي تقويت عزت نفس در نوجوانان، ص 37.
5. لنيدن فيلد، گيل، اعتماد به نفس برتر، ترجمة: حميد اصغري پور و ديگران، تهران: انتشارات جوانه رشد، 1382، ج1، ص94.
6. روانشناسي عزت نفس، ص 149.
7. ر.ك: اعتمادبه نفس برتر، فصل 4، 5 و 6.
8. محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمه، قم: انتشارات دارالحديث، ج2، 1379، ج 8، ص 3741، حديث 12858.
9. همان، ص 3739، حديث 12483.
10. همان، ص 3743، حديث 12860.
11. براي توضيح بيشتر مراجعه كنيد به: ميزان الحكمه، ج 8، باب عزت نفس.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات