ترس از كجا نشأت مي گيرد؟

10:44 - 1394/04/30

چکیده: يكي از رفتارهاي هيجاني انسان، ترس است كه همين سؤال در مورد آن تكرار مي شود. آيا ترس از عوامل دروني نشأت مي گيرد و يا اين كه يادگيري و عوامل بيروني در شكل گيري آن نقش دارد و يا اين كه قسم سومي در كار است؟ قبل از پاسخ به اين سؤال لازم است ترس را تعريف كرده ونقش آن را در زندگي انسان بررسي كنيم:...

مقدمه: چگونگي تأثير محيط و وراثت در رفتار آدمي، يكي از مباحث مهم روان شناسي مي باشد و اين سؤال كه آيا رفتار آدمي تحت تأثير عوامل دروني و وراثتي شكل مي گيرد و يا اين كه تحت تأثير عوامل محيطي و بيروني است مجادلات و بحث هاي زيادي را شكل داده است.(1) در گذشته دو ديدگاه افراطي در مورد نقش عوامل زيستي و محيطي در رشد، وجود داشته است. ديدگاه اول مربوط به بيولوژيست هاي افراطي بوده كه جنبه هاي زيستي و ژنتيكي را سرنوشت ساز و تعيين كننده مي دانستند. در برابر آن، ديدگاه رفتار گرايي قرار داشته كه بر نقش محيط و يادگيري، تأكيد بيش از حد مي كرده است. رفتار گرايان تصور مي كردند عوامل ژنتيك و زيستي نمي توانند بر سر راهي كه عوامل محيطي براي رشد تعيين مي كند، هيچ گونه مانعي ايجاد نمايد.(2)

يكي از رفتارهاي هيجاني انسان، ترس است كه همين سؤال در مورد آن تكرار مي شود. آيا ترس از عوامل دروني نشأت مي گيرد و يا اين كه يادگيري و عوامل بيروني در شكل گيري آن نقش دارد و يا اين كه قسم سومي در كار است؟ قبل از پاسخ به اين سؤال لازم است ترس را تعريف كرده ونقش آن را در زندگي انسان بررسي كنيم:
تعريف ترساحساسي در انسان كه در مقابل يك شي خطرناك به وجود مي آيد و در انسان حالت احتياط، اجتناب و گريز ايجاد مي كند و از وي در برابر خطرها حمايت مي كند.(3)
ماهيت ترس يك رفتار اجتنابي است كه در آن آدمي به سوي مقصدي امن مي گريزد و سعي دارد خود را از صحنه و موضوعي معين و ترس آور دور كند. ترس مكانيسمي دفاعي است كه در انسان احساس رمندگي به وجود مي آورد و زمينه را براي سلامت و امنيت آدمي فراهم مي سازد.
بر خلاف تصور عامه مردم كه ترس را پديده مذموم قلمداد مي كنند، بسياري از ترس هاي انسان جنبه سازگارانه داشته و باعث مي شود تا فرد در دام وضعيت هاي خطرناك گرفتار نشود. در برخي موارد ترس براي حفظ كودك لازم و مفيد مي باشد. گاه ترس مي تواند به فرد كمك كند تا پاسخ هاي جديدي ياد بگيرد. به عنوان مثال ترس از اتومبيل، طريقه عبور صحيح از خيابان را به فرد مي آموزد.(4) طبق اين مطالب مي توان گفت ترس منطقي و معقول نه تنها منفي نيست بلكه لازمه زندگي انسان است و بدون آن زندگي انسان مختل و فلج مي شود.
بروز و ظهور ترسبروز و ظهور ترس در افراد به صورت هاي مختلف است و ما تجليات آن را در وضعيت ظاهري بدن، در وضع سخن گفتن، عواطف و حالات خود مي بينيم.(5)
اكنون كه تا حدي با موضوع مورد بحث آشنا شديم به بررسي سؤال شما مي پردازيم:
الف) فطري و اكتسابي:همان طور كه در بالا به آن اشاره شد، بين روان شناسان در مورد عوامل شكل گيري رفتار انسان بحث هاي جدي و عميقي مطرح شده است، برخي از آنان عوامل محيطي را عامل شكل گيري رفتار انسان مي دانند و برخي ديگر عوامل زيستي و دروني را عامل بروز رفتار در انسان قلمداد مي كنند.
امّا واقعيت چيز ديگري است و امروزه هيچ يك از اين دو نظريه طرفدار چنداني ندارد. اكثر ديدگاه هاي جديد روان شناسي تعامل دو عامل زيستي و محيطي را در شكل گيري رفتار انسان مؤثر مي دانند، بنابراين در شكل يگري رفتار انسان از جمله ترس، هم عوامل محيطي تأثير گذار است و هم عوامل وراثتي و زيستي. در ضمن طبق ديدگاه هاي اخير در روان شناسي، اراده انسان نيز در رفتارهاي او تأثير گذار است و انسان مي تواند با قدرت اراده خود بر عوامل زيستي و محيطي غلبه كند.
در اينجا به بررسي عوامل شكل گيري ترس در انسان مي پردازيم:
1. ريشه هاي فطري: آفريدگار بشر در او ميل به زندگي و تداوم حيات را قرار دارد. انسان ها حتي آنان كه در شرائط دشوار حيات قرار دارند مي خواهند زنده بمانند و در حد توان بر ميزان عمر و مدت حيات خود بيفزايند انسان به دليل ميل به تداوم زندگي خواستار حفظ و مراقبت خود از عوامل خطر و دور داشتن خويش از علل و عواملي است كه به نظر او عامل مرگ و فناي او به حساب مي آيد. پس او مي ترسد و ترس او ناشي از صيانت ذات است.(6)
2. علل زيستي ـ جسماني: گاهي ترس داراي ريشه زيستي ـ جسماني است، او مي ترسد بدان دليل كه عامل ترس را امري درد آور و ناراحت كننده مي شناسد. كودكي را گربه گاز مي گيرد و او ديگر از گربه مي ترسد، كودك از گربه به دليل ترس از درد مي هراسد.(7)
3. عامل ذهني: در مواردي ترس ريشه در ذهنيت افراد دارد، حتي در برخي از آن داراي صورت مرضي مي شود و ريشه در تخيل و اعصاب دارد از نظر روان شناسان اين گونه ترس ها زائيده خيالات و تصورات است مثل ترس از مرده، قبرستان، تاركي و... .(8)
4. عامل عاطفي: برخي از ترس ها ريشه عاطفي دارد به عنوان مثال:
كودكان حسود از شدت حسادت ممكن است دچار ترس گردند.
كودكان كمرو، ترس از آبرو ريزي دارند و براي صيانت از آبرو از مواجهه با اموري خاص مي ترسند.
وابستگي زياد به پدر، مادر، معلم و پرستار، سبب ترس كودك در صورت جدايي از اوست.
توقعات شديد والدين از كودك و عدم توان بر آورده كردن آن توسط طفل گاهي سبب ترس در مواجهه با موضوع مي شود.
طرد كودك از خود و احساس محروميت سبب بروز و تقويت ترس است.(9)
5. عامل رواني: ترس ها در مواردي ريشه رواني دارد و در اين زمينه ترس هاي زيادي قابل ذكر است ترس از گناه و جرم، ترس از تحقير شدن در جمع، ترس از انتقام و حساب رسي هاي الهي و... از جمله آن مي باشد.
6. عامل فرهنگ: در مواردي ترس ريشه در فرهنگ يك ملت دارد و طرز فكرها و تلقي ها در آن زمينه كار ساز است و يا عوامل فرهنگي در آن اثر گذار است.
7. تقليد: تقليد از واكنش هاي عاطفي نسبت به موقعيت هاي خاص را، مي توان از عوامل ترس ناميد. كودك رفتار و پاسخ هاي عاطفي ديگران نسبت به موقعيت هاي گوناگون مشاهده و سپس آن را تقليد مي كند . روان شناسان بر اين اعتقاد هستند كه عواطف از يك شخص به شخص ديگر سرايت مي كند. مثلا كودكي به علت بد رفتاري احتمالا از واكنش هاي رفتاري معلم عصباني است، به زودي بر ديگر دوستانش تأثير مي گذارد و آنان نيز به گونه اي از رفتار معلم عصباني خواهند شد.(10)
8. شرطي شدن: در نتيجه شرطي شدن واكنش هاي عاطفي در فرد به وجود مي آيد. در بسياري از موارد و موقعيت هاي عادي زندگي، افرادي را مي يابيم كه نسبت به موقعيت هاي خاصي با ترس شرطي شده اند مانند ترس كودك از واكسن، زماني كه والدين كودك را براي تزريق واكسن به درمانگاه مي برند، تزريق واكسن همراه با درد است، همراه شدن واكسن با يك محرك ناخوشايند موجب مي شود كه كودك از واكسن و درمانگاه بترسد.(11)
بديهي است عوامل ترس در موارد بالا خلاصه نمي شود و شما مي توانيد براي كسب اطلاعات بيشتر به كتبي كه در زير معرفي مي شود مراجعه كنيد.

پاورقی:

1. مصباح، علي و ديگران، روان شناسي رشد با نگرشي به منابع اسلامي، تهران، سمت، ج1، ص227.
2. همان، ص100.
3. دادستان، پريرخ، روان شناسي مرضي تحولي از کودکي تا بزرگسالي، تهران، سمت، ج1، ص61.
4. مجله پيام زن، ترس در کودکان و نوجوانان، شماره 133، فروردين، 1382ش، ص41.
5. قائمي، علي، مسأله ترس و اضطراب کودکان، تهران، انتشارات اميري، ص23.
6. همان، ص64.
7. همان.
8. همان.
9. همان، ص66.
10. همان.
11. نوابي نژاد، شکوه، رفتارهاي بهنجار و ناهنجار کودکان و نوجوانان و راه هاي پيشگيري و درمان و نابهنجاري ها، تهران، انتنشارات انجمن اولياء و مربيان جمهوري اسلامي ايران، ص876.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات

کلمات کلیدی: 

با عضویت در خبرنامه مطالب ویژه، روزانه به ایمیل شما ارسال خواهد شد.