از آياتي كه ده نماز و روزه مسافر نازل شده استفاده مي شود كه احكام مسافر، به جهت آسان گرفتن و آسايش وي است. در آية 184 بقره آمده است:
«فمن شهد منكم الشهر فليصمه و من كان مريضاً أو علي سفر فعدّة مِن أيام أخر يريدالله بكم اليسر و لا يريد بكم العسر؛ پس هر كس ماه رمضان در شهر و وطن خود باشد، بايد روزه بگيرد و هر كس بيمار يا مسافر باشد، در ايّام ديگر روزه بگيرد. خدا آساني را براي شما اراده كرده و مشقت و سختي را از شما نخواسته است». براساس روایات بین شکسته شدن نماز و روزه تلازم است (استثنائاً در چهار مکان مقدس: مکه، مدینه، حائر حسینی و مسجد کوفه، مسافر بین قصر و اتمام نماز مخیّر است ، ولی روزه نمی‌تواند بگیرد.
در مدینه منوره مسافر می‌تواند سه روز روزة مستحبی بگیرد، گرچه نمازش را شکسته بخواند) یعنی هر جا نماز شکسته شود، روزه نمی‌شود گرفت (البته اگر در ماه مبارک رمضان بعد از ظهر شرعی مسافرت کند، روزه را باید بگیرد، ولی چنانچه نماز ظهر و عصر را نخوانده باشد و بخواهد در سفر بخواند، باید شکسته بخواند).
امام باقر (ع) فرمود: «لیس یفترق التقصیر و الافطار، فمن قصر فلیفطر؛ شکسته شدن نماز و روزه جدایی ناپذیر است، پس هر کس نماز را شکسته خواند، باید روزه را افطار نماید». (1) نیز فرمود: « وقتی نمازت قصر شد، روزه‌ات را افطار کن و هر جا روزه‌ات را افطار کردی، نمازت را شکسته بخوان».(2)
نيز در خصوص نماز در سوره نسا آيه 101 آمده است : «و اذا ضربتم في الارض فليس عليكم جناح ان تقصروا من الصلاة؛ هنگامي كه سفر كنيد گناهي بر شما نيست كه نماز را كوتاه بخوانيد.» مقصود این است که در سفر شکسته خواندن نماز واجب است، «ولا جناح» در این جا به معنای وجوب است. از حضرت امام باقر(ع) دربارة «لا جناح» در این آیه سؤال شد، حضرت فرمود: همان گونه که «لا جناح» در آیه صفا و مروه به معنای وجوب است، در این آیه هم به معنای شکسته بودن نماز در سفر به گونه وجوبی است، نه به معنای مخیر بودن بین تمام و قصر(3).
خداوند منّت گذارده و حكم امتناني براي مسافر وضع و هديه كرده است. رد كردن و برگرداندن هدية الهي، خلاف ادب است. بنابراين عقل سليم تجويز نمي كند كه بر خلاف خواستة خداوند در سفر، نماز را تمام بخواند و يا روزه بگيرد امّا اگر كسي بر خلاف اين حكم عمل كند، يعني مسافر در سفر نماز را چهار ركعتي بخواند ويا روزه بگيرد، صحيح نيست، به دليل رواياتي كه وارد شده كه كوتاه خواندن نماز در سفر يك نوع تخفيف الهي است و ادب اقتضا مي كند كه انسان اين تخفيف را رد نكند و نسبت به آن بي اعتنايي به خرج ندهد. در روايات اهل سنت از پيغمبر اكرم (ص) نقل شده كه در باره نماز قصر فرمود : «صدقة تصدق الله بها عليكم فاقبلوا صدقته؛ (4) هديه اي از خداوند است. آن را بپذيريد».
نظير اين حديث از طريق شيعه نيز آمده است. امام صادق (ع) از پيامبر نقل مي كند: «افطار در سفر و نماز قصر، از هداياي الهي است. كسي كه از اين كار صرف نظر كند، هديه الهي را رد كرده است» .(5)
امام باقر(ع) فرمود: «گروهي با پيامبر در ماه مبارك رمضان در سفر بودند. پيامبر در سفر روزه نگرفت، ولي برخي از همراهان روزه گرفتند. پيامبر فرمود: « اينان تا روز قيامت از نافرمانان خواهند بود».(6)
امام صادق(ع) فرمود: «خدا بر مريض و مسافر تصدًق کرده كه روزه نگيرند. آيا پسنديده است كه صدقة خدا برگردانده شود؟!»(7)
امّا اين كه در زمان ما مسافرت ها آسان شده و در مدت كمي مسافرت هشت فرسخي انجام مي شود و خستگي احساس نمي شود، بنابراين روزه گرفتن در مسافرت مشكل نيست، جوابش اين است كه: علّت و فلسفة واقعي احكام شرعي بر ما معلوم نيست. روايات حكم تقصير نماز و روزه نگرفتن را بر سفر هشت فرسخي مبتني كرده، چه مسافر خسته شده و چه خسته نشده باشد.
بنابراين ملاك در قصر و اتمام نماز و افطار روزه، خستگي و عدم آن نيست، گرچه سفر حتي با وسايل سريع السير خسته كننده است. ملاك مقدار مسافت است. اگر ملاك را خستگي و عدم خستگي بگيريم، چه بسا افرادي با شتر مسافرت بيست فرسخ انجام مي دهند، ولي خسته نمي شوند؛ برعكس افرادي دو فرسخ مسافرت مي كنند و خسته مي‌شوند. پس ملاك بر اساس روايات، پيمودن مسافت شرعي يعني هشت فرسخ است. هر كس اين مقدار مسافت را چه در يك روز يا در چند دقيقه بپيمايد، نمازش شكسته خواهد بود و روزه را بايد افطار كند.(8)
به عبارت ديگر: گرچه يكي از عوامل اين حكم، آسان گرفتن بربندگان است، امّا قرائن نشان مي دهد كه تنها عامل نیست، زيرا كسي كه با خستگي زياد به مقصد رسيده، در همان زمان كه به مقصد مي رسد، اگر قصد ده روز اقامت كند، نمازش تمام است و روزه هم در شرايط وجوب ، واجب خواهد بود. پس ملاك در سقوط روزه و شكسته شدن نماز تنها خستگي نيست.
پی نوشتها:
1و2 – وسائل الشیعه،ج7، ص 130 و 131، از ابواب من یصح منه الصوم، باب 4، حدیث 1 و 2.
3 – نورالثقلین ، ج1، ص 542.
4 – سنن بيهقي، ج 3، ص 134 .
5 – تفسير نمونه، ج4، ص 97، به نقل از وسايل الشيعه، ج 5، ص 540 .
6 - وسائل الشيعه، ج 7، ص 124.
7 - همان.
8 - تفسير الميزان، ج 2، ذيل آية184 بقره، ص 11.