گوشه‌ای از سبک زندگی رضوی

مقدمه:
یکی از زیباترین و مهمترین مباحثی که در سالهای اخیر مورد توجه و بررسی اندیشمندان اسلامی قرار داشته، موضوع سبک زندگی اسلامی و شاخص‌های ارزشمند آن است. تهاجم همه جانبه‌ی فرهنگ‌های غربی و سکولار به سرزمین های اسلامی، لزوم توجه به چیستی و شاخص‌های سبک زندگی اسلامی را دو چندان نموده است. یکی از راه‌های بدست آوردن شاخص‌های سبک زندگی اسلامی دقت و توجه در زندگی اولیای دینی و اسلامی است، به یقین این مقربان درگاه الهی در زندگی خود مؤلفه‌های را رعایت می‌کردند که به کار بستن و احیای آن مؤلفه‌ها در زندگی فردی و اجتماعی نقش به سزایی در تقویت و ترویج سبک زندگی اسلامی خواهد داشت.

امام رضا(علیه السلام) زیباترین الگوی زندگی
زندگی نورانی امام رضا(علیه السلام) مملوء از شاخص‌های زیبای درست زیستن است، که نه تنها عالمان شیعی بلکه بزرگان اهل سنت نیز به آن اعتراف داشته و زیبایی‌های زندگی این امام همام را به رشته تحریر درآورده‌اند، سیره و سخنان امام رضا(علیه‌السلام) همچون گنجیه‌ای پربها، می‌تواند زندگی‌های افراد را رونق بخشد و زندگی سعادتمندی را برای انسانها به ارمغان آورد. هرچند در این نوشتار و حتی صدها نوشته‌ دیگر نمی‌توان  به تمام جوانب و شاخص‌های درست زیستن در کلام امام رضا(علیه‌السلام) اشاره کرد ولی به هرحال، آب دریا را گر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید؛ ازینرو در این مجال با تکیه بر یکی از جملات زیبا و اخلاقی امام رضا(علیه‌السلام) سعی می‌شود به گوشه‌ای از شاخص‌های سبک زندگی رضوی اشاره کنیم.

  تصویر کلّی از اخلاق حضرت رضا علیه السلام
«ابراهیم بن عباس» دربارۀ روش اخلاقی آن حضرت می گوید: « مَا رَأَيْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع جَفَا أَحَداً بِكَلَامِهِ قَطُّ وَ مَا رَأَيْتُ قَطَعَ عَلَى أَحَدٍ كَلَامَهُ حَتَّى يَفْرُغَ مِنْهُ وَ مَا رَدَّ أَحَداً عَنْ حَاجَةٍ يَقْدِرُ عَلَيْهَا وَ لَا مَدَّ رِجْلَيْهِ بَيْنَ يَدَيْ جَلِيسٍ لَهُ قَطُّ وَ لَا اتَّكَأَ بَيْنَ يَدَيْ جَلِيسٍ لَهُ قَطُّ وَ لَا رَأَيْتُهُ شَتَمَ أَحَداً مِنْ مَوَالِيهِ وَ مَمَالِيكِهِ قَطُّ وَ لَا رَأَيْتُهُ تَفَلَ قَطُّ وَ لَا رَأَيْتُهُ يُقَهْقِهُ فِي ضَحِكِهِ قَطُّ بَلْ كَانَ ضَحِكُهُ التَّبَسُّمَ وَ كَانَ إِذَا خَلَا وَ نُصِبَتْ مَائِدَتُهُ أَجْلَسَ مَعَهُ عَلَى مَائِدَتِهِ مَمَالِيكَهُ حَتَّى الْبَوَّابِ وَ السَّائِسِ وَ كَانَ ع قَلِيلَ النَّوْمِ بِاللَّيْلِ كَثِيرَ السَّهَرِ يُحْيِي أَكْثَرَ لَيَالِيهِ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَى الصُّبْحِ وَ كَانَ كَثِيرَ الصِّيَامِ فَلَا يَفُوتُهُ صِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الشَّهْرِ وَ يَقُولُ ذَلِكَ صَوْمُ الدَّهْرِ وَ كَانَ ع كَثِيرَ الْمَعْرُوفِ وَ الصَّدَقَةِ فِي السِّرِّ وَ أَكْثَرُ ذَلِكَ يَكُونُ مِنْهُ فِي اللَّيَالِي الْمُظْلِمَةِ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُ رَأَى مِثْلَهُ فِي فَضْلِهِ فَلَا تُصَدِّقُوهُ؛[1] هرگز ندیدم آن حضرت، با سخن خود در حق کسی جفا کند (و مورد اهانت و آزار قرار دهد) و یا کلام کسی را قبل از آنکه پایان یابد، قطع کند. نیاز نیازمندان را برآورده می ساخت و هرگز حاجتمندی را که توان انجام حاجت او را داشت، رد نمی کرد. هرگز پای خود را نزد دیگران دراز نمی‌کرد. و هرگز در حضور دیگران به چیزی تکیه نمی داد. و هرگز ندیدم غلامان و خدمۀ خود را دشنام دهد. هرگز نديدم كه آب دهان بيندازد و ندیدم که در جمع با صدای بلند بخندد؛ بلکه خنده اش تبسّم بود. وقتی سفره پهن می کرد، بردگان و خدمه و حتی دربانها و نگهبانان نیز با او بر سفره می نشستند. شبها كم ميخوابيد و بسيار بيدار بود بيشتر شبها از ابتداى شب تا صبح شب زنده‏دار بود خيلى روزه ميگرفت روزه سه روز در ماه از او فوت نميشد ميفرمود اين سه روز روزه تمام عمر است خيلى كمك ميكرد و صدقه ميداد در پنهانى بيشتر در شبهاى تاريك چنين كارى را ميكرد هر كس بگويد چون او در مقام و شخصيت ديده است باور نكنيد!».

شاخص اول: عدم ظلم به دیگران
در این روایت نورانی به خوبی می‌توان شاخص‌های زیبای زندگی رضوی رو مشاهده کرد، در ابتدای روایت اولین ویژگی حضرت عدم ظلم و جفادر حق دیگران معرفی شده است، یک مسلمان واقعی باید زندگی خود را به گونه‌ای سامان دهد که هیچ‌گاه به دیگری ظلم نکند. امام رضا(علیه‌السلام)این چنین بود که حتی با زبان به دیگران ظلم و جفا نمی‌کرد: «مَا رَأَيْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع جَفَا أَحَداً بِكَلَامِهِ قَطُّ؛[2] هرگز ندیدم آن حضرت، با سخن خود در حق کسی جفا کند (و مورد اهانت و آزار قرار دهد». در ادامه فراز اول روایی می‌گوید هیچگاه حضرت کلام دیگری را قطع نکرد چرا این رفتار ناپسند به گونه‌ای موجب ظلم و بی‌احترامی به طرف مقابل است: « وَ مَا رَأَيْتُ قَطَعَ عَلَى أَحَدٍ كَلَامَهُ حَتَّى يَفْرُغَ مِنْهُ؛[3] و یا کلام کسی را قبل از آنکه پایان یابد، قطع کند».

شاخص دوم: توجه به نیاز نیازمندان
دومین و زیباترین شاخص زندگی رضوی توجه به نیازمندان است. «وَ مَا رَدَّ أَحَداً عَنْ حَاجَةٍ يَقْدِرُ عَلَيْهَا؛[4] نیاز نیازمندان را برآورده می ساخت و هرگز حاجتمندی را که توان انجام حاجت او را داشت، رد نمی‌کرد» ارزش و اهمیت انفاق به اندازه‌ای است که. خداوند متعال در قرآن مجید در بیش از هشتاد آیه موضوع انفاق و لزوم دستگیری از نیازمندان و اهمیت و ارزش این شاخص قرآنی و اسلامی را مورد توجه قرار داده؛ تا آنجا که در اولین آیات قرآن ، خدواند انفاق را از صفات بارز متقین بیان می کند: «وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ؛ [بقره/3]و از تمام نعمتها و مواهبى كه به آنان روزى داده‌‏ايم، انفاق مى‌‏كنند».
در روایات اسلامی ، بر این مسئله تأکید بسیار شده و در حدیثی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) وارد شده که: «الصدقة تکسر ظهر الشیطان ؛ صدقه کمر شیطان را می شکند». خداوند می فرماید چیزی را که شما انفاق می کنید، من عوض آن را می دهم:« وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ؛[سبأ/39]  و هر چیزی را که در راه او انفاق کنید، عوض آن را می دهد و او بهترین روزی دهندگان است».
پرهیزکاران، انفاق کردن را کم شدن مال نمی دانند ، بلکه غنیمت می شمارند، ولی کسانی که از معارف قرآن بهره ای ندارند و از سویی به دنیا علاقه‌مند هستند، انفاق کردن را غرامت می‌دانند.

شاخص سوم: نهایت ادب، رعایت آداب اجتماعی
از جمله زیبایی زیباترین ویژگیهای زندگی رضوی تواضع و فروتنی و عدم تکبر در برابر سایر افراد است. حضرت با توجه به اینکه در بالاترین موقعیت اجتماعی و دینی و سیاسی بودند هیچ‌گاه رفتار متکبرانه و غیر اخلاقی از خود نشان ندادند از این راوی شاخص‌های اخلاقی از حضرت بیان میکند که گویایی تواضع ودریایی فضائل اخلاقی امام رضا(علیه‌السلام) است.« وَ لَا مَدَّ رِجْلَيْهِ بَيْنَ يَدَيْ جَلِيسٍ لَهُ قَطُّ وَ لَا اتَّكَأَ بَيْنَ يَدَيْ جَلِيسٍ لَهُ قَطُّ وَ لَا رَأَيْتُهُ شَتَمَ أَحَداً مِنْ مَوَالِيهِ وَ مَمَالِيكِهِ قَطُّ وَ لَا رَأَيْتُهُ تَفَلَ قَطُّ وَ لَا رَأَيْتُهُ يُقَهْقِهُ فِي ضَحِكِهِ قَطُّ بَلْ كَانَ ضَحِكُهُ التَّبَسُّمَ؛[5] هرگز پای خود را نزد دیگران دراز نمی‌کرد. و هرگز در حضور دیگران به چیزی تکیه نمی داد. و هرگز ندیدم غلامان و خدمۀ خود را دشنام دهد. هرگز نديدم كه آب دهان بيندازد و ندیدم که در جمع با صدای بلند بخندد؛ بلکه خنده اش تبسّم بود».

شاخص چهارم: نهایت تواضع و فروتنی
همنشینی با فقرا و همسفره شدن با ایشان و عدم کنار گیری از ایشان یکی دیگری از شاخص‌های زندگی رضوی است که در زندگی امام رضا(علیه‌السلام) نمود ویژه داشته است.«وَ كانَ إذا خَلا وَ نَصَبَ مائِدَتَهُ أجلَسَ مَعَهُ عَلى مائِدَتِهِ مَماليكَهُ وَ مَواليهِ حَتَّى البَوّابَ السّائِسَ؛[6] هرگاه سفره اش را پهن مى كرد غلامان و خدمتكاران خود و حتى دربان [و] مِهتر اسبان را با خود سر سفره مى‌نشاند».

شاخص پنجم: توجه به بندگی و عبودیت خدای متعال
«وَ كَانَ ع قَلِيلَ النَّوْمِ بِاللَّيْلِ كَثِيرَ السَّهَرِ يُحْيِي أَكْثَرَ لَيَالِيهِ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَى الصُّبْحِ وَ كَانَ كَثِيرَ الصِّيَامِ فَلَا يَفُوتُهُ صِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الشَّهْرِ وَ يَقُولُ ذَلِكَ صَوْمُ الدَّهْرِ؛[7] شبها كم ميخوابيد و بسيار بيدار بود بيشتر شبها از ابتداى شب تا صبح شب زنده‏دار بود خيلى روزه ميگرفت روزه سه روز در ماه از او فوت نميشد ميفرمود اين سه روز روزه تمام عمر است».

سخن آخر
این پنج شاخص تنها گوشه‌ای از مؤلفه‌های سبک زندگی اسلامی است که در زندگی امام رضا‌(علیه‌السلام) تجلی نموده است. یقیناً برای رسیدن به مدینه فاضله و  دستیابی به قله‌های رفیع زندگی اسلامی لازم است به جوانب مختلف زندگی ائمه اطهار(علیه‌السلام) توجه نمود، تا اینکه به درستی بتوان راه صحیح درست زندگی کردن را بدست آورد.
___________________________
پی‌نوشت:
[1]. بحار الأنوار، ج‏49، ص90، ح4.
[2]. همان.
[3]. همان.
[4]. همان.
[5]. همان.
[6]. همان.
[7]. همان.