چکیده: یکی از نکاتی که در تمام زندگی علی ابن موسی الرضا «علیه‌السلام» و به خصوص در سفر ایشان از مدینه به مرو قابل توجه بوده است لبان دائم الذکر حضرت می‌باشد.
یکی از قسمت‌های زندگی امام رضا «علیه‌السلام» سفر آن حضرت از مدینه به مرو می‌باشد، با توجه به این که لحظه، لحظه زندگی امام سرشار از نکات آموزنده است، نکات اخلاقی این سفر چه می‌باشد؟ تا بتوانیم از این نکات در زندگی و سفرهایی که پیش می‌آید استفاده کنیم.
نکات اخلاقی امام رضا «علیه‌السلام» در سفر مدینه به مرو:
1: ذکر و یاد خدا: ذکر و ياد خدا و توجّه به اسماء و صفات والاى حضرت حق، سبب پرورش فضائل اخلاقى در وجود آدمى است؛ و او را روز به روز از نظر خلق و خوى به اسماء و صفات الهى نزديك‌تر مىسازد، و اين خلق و خوى او كه سرچشمه اصلى اعمال صالح است، زندگى را براى او گسترده و آسان و پاك و پاكيزه مىكند، لذا یکی از نکاتی که در تمام زندگی علی ابن موسی الرضا «علیه‌السلام» و به خصوص در سفر ایشان از مدینه به مرو قابل توجه بوده است لبان دائم الذکر حضرت می‌باشد، رجاء بن ابى ضحاک که مامور بردن امام از مدینه به مرو است، به این نکته برجسته اشاره کرده و می‌گوید:
«من در خدمت آن جناب بودم از مدينه تا مرو. بخدا كسى را از او پرهيزكارتر و ذكرگوتر در تمام اوقاتش نديدم و نه كسى را ديدهام كه از او بيشتر از خدا خوف داشته باشد. سحرگاه نماز صبحش را مي‌خواند پس از نماز در محراب خود به تسبيح و حمد و تكبير و تهليل مشغول بود و صلوات بر پيامبر و آلش مي‌فرستاد تا خورشيد طلوع مي‌كرد» [1]
2: هدایت مردم و پاسخگویی به سوالات آنها: دو برنامه مهمّ و مسلّم در اسلام وجود دارد كه اجراى آن ضامن سلامت جامعه و سعادت مردم در دنيا و آخرت در تمام جهات زندگى است. آن دو عبارتند از: 1- ارشاد نا آگاهان 2- امر به معروف و نهى از منكر. بدون شك پياده كردن اين دو برنامه اساسى و مهمّ، كه از وظايف انبيا و اوليا بلكه به اعتبارى از وظايف خداوند است، ثمرات و آثار بزرگى به دنبال خواهد داشت و جامعه را احياء و زنده مىكند. حضرت در سفر مدینه به مرو به این وظیفه خود با پاسخ دادن به سوالات مردم و نقل احادیث از پدرانشان به خوبی عمل می‌کردند، به طوری که رجاء بن ابى ضحاک در این خصوص می‌گوید:
«در هر شهرى كه وارد مي‌شد مردم اجتماع مي‌كردند و مطالب دينى و سؤالات مذهبى خود را از ايشان مي‌پرسیدند و حضرت به آنها جواب مي‌داد، بيشتر اوقات از پدرش و از آباء گرام خود علي بن ابي طالب و پيامبر اكرم براى آنها حديث نقل مي‌نمود» [2]
3: تواضع و فروتنی: ريشه هر کار نیک و با ارزش تواضع است، تواضع در زندگى علمى و فرهنگى باعث می‌شود انسان به حق و حقیقت دست پیدا کند و در زندگى اجتماعى باعث می‌شود که انسان از محبوبيّت فوق العادهاى در اجتماع بهره‌مند شود و همه مردم به او احترام خاصّى قائل باشند، و در رابطه انسان با خدا نیز تاثیر شگرفی دارد؛ چرا كه روح عبادت، تواضع و كليد قبولى آن فروتنى است. لذا یکی از نکات سفر امام تواضع حضرت با هم سفرانش می‌باشد همان گونه که مرد بلخی در این خصوص می‌گوید:
«من در خدمت حضرت رضا «علیه‌السلام» در سفر خراسان بودم، روزى غذا خواست و تمام غلامان خود را از سياه و غير سياه در سر سفره جمع كرد، عرض كردم فدايت شوم: خوب است براى آنها سفره جداگانه مي‌انداختند، حضرت فرمود نه، خداى ما يكى است و مادر و پدرمان نيز يكى است و جزا و پاداش بستگى به عمل اشخاص دارد» [3]
4: انفاق و دستگیری از فقرا: از جمله دستوراتی که خداوند مکررا در قرآن کریم داده است، انفاق می‌باشد، مشكلات اقتصادی همواره وجود داشته است و هنوز هم با تمام پيشرفت‌هاى صنعتى و مادّی باز وجود دارد، و تنها راه حل آن انقاق می‌باشد.
اگر مشکلات اقتصادی حل نشود معضلات بسیار زیادی را به وجود می‌آورد و جامعه را نا امن می‌سازد؛ چرا که جامعهاى كه پايههاى آن، قسمتى بر غنا و ثروت و بخش مهمّ ديگر آن بر فقر و گرسنگى بنا شود قابل دوام نيست و هرگز به سعادت و آرامش نخواهد رسيد. لذا امام به این مساله مهم توجه داشتند و در طول سفر به فقرا انفاق می‌کردند، اسحاق یعقوبی می‌گوید:
« امام رضا «علیه‌السلام» در روزه عرفه تمام اموال خود را در خراسان بين فقراء تقسيم كردند، فضل بن سهل عرض كرد اين كار موجب زيان است، حضرت فرمود: نه موجب سود است هرگز كارى كه موجب اجر و پاداش شود نبايد زيان به حساب آورد» [4]
این چند نمونه از فضایل اخلاقی حضرت در این سفر می‌باشد و قطعا قلم از نوشتن فضایل این امام بزرگ عاجز می‌باشد، امید است همه علاقه‌مندان به این امام بزرگ با مطالعه زندگی ایشان راه و روش سعادت دنیا و آخرت را به دست بیاورند.
جهت مطالعه بیشتر می‌توانید به بحار الأنوار، ج 49 مراجعه بفرمایید.
...................................
پی نوشت‌ها:
[1]. «ِ فَكُنْتُ مَعَهُ مِنَ الْمَدِينَةِ إِلَى مَرْوَ فَوَ اللَّهِ مَا رَأَيْتُ رَجُلًا كَانَ أَتْقَى لِلَّهِ مِنْهُ وَ لَا أَكْثَرَ ذِكْراً لَهُ فِي جَمِيعِ أَوْقَاتِهِ مِنْهُ وَ لَا أَشَدَّ خَوْفاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ كَانَ إِذَا أَصْبَحَ صَلَّى الْغَدَاةَ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِي مُصَلَّاهُ يُسَبِّحُ اللَّهَ وَ يُحَمِّدُهُ وَ يُكَبِّرُهُ وَ يُهَلِّلُهُ وَ يُصَلِّي عَلَى النَّبِيِّ وَ آلِهِ ص حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ » [بحار الأنوار، ج49، ص: 93]
[2]. «وَ كَانَ لَا يَنْزِلُ بَلَداً إِلَّا قَصَدَهُ النَّاسُ يَسْتَفْتُونَهُ فِي مَعَالِمِ دِينِهِمْ فَيُجِيبُهُمْ وَ يُحَدِّثُهُمُ الْكَثِيرَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ- عَنْ عَلِيٍّ ع عَنْ رَسُولِ اللَّهِ » [همان مدرک ص 96]
[3]. «َ كُنْتُ مَعَ الرِّضَا ع فِي سَفَرِهِ إِلَى خُرَاسَانَ فَدَعَا يَوْماً بِمَائِدَةٍ لَهُ فَجَمَعَ عَلَيْهَا مَوَالِيَهُ مِنَ السُّودَانِ وَ غَيْرِهِمْ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ لَوْ عَزَلْتَ لِهَؤُلَاءِ مَائِدَةً فَقَالَ مَهْ إِنَّ الرَّبَّ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَاحِدٌ وَ الْأُمَّ وَاحِدَةٌ وَ الْأَبَ وَاحِدٌ وَ الْجَزَاءَ بِالْأَعْمَا» [همان مدرک ص 102]
[4]. «َ فَرَّقَ ع بِخُرَاسَانَ مَالَهُ كُلَّهُ فِي يَوْمِ عَرَفَةَ فَقَالَ لَهُ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ إِنَّ هَذَا لَمَغْرَمٌ فَقَالَ بَلْ هُوَ الْمَغْنَمُ لَا تَعُدَّنَّ مَغْرَماً مَا ابْتَعْتَ بِهِ أَجْراً وَ كَرَما» [همان مدرک ص 101]