چکیده: اهلبیت عصمت و طهارت علیهمالسلام با توجه به شرایط پیشآمده به نقشآفرینی میپرداختند. حضرت رضا علیهالسلام نیز این روش را ادامه دادند و از انتقال اجباری و ظالمانه برای تعالی فرهنگ اسلامی نهایت استفاده را بردند.
اهلبیت عصمت و طهارت علیهمالسلام با توجه به شرایط پیشآمده به نقشآفرینی پرداختند و هیچگاه انجاموظیفه الهی و تبلیغ دین مبین اسلام را رها ننمودند خواه این شرایط در خانهنشینی ۲۵ ساله رغم خورده باشد و یا اسارت باشد یا آنکه در زندان طی گردد. امام رضا علیهالسلام نیز از این قاعده مستثنا نبودند. ازاینرو انتقال اجباری حضرت از مدینه به مرو هرچند ظالمانه بوده است؛ ولی این امام بزرگوار از شرایط پیشآمده بهترین استفاده را نموده و از آن برای تعالی فرهنگ تشیع بهرهبرداری نمودند.
تأثیرات فرهنگی حرکت امام از مدینه و حضور سه ساله ایشان در ایران خواهان نگارش کتابها و مقالات متعدد است. این تأثیرات آنقدر شگرف بوده که حتی دامنه آن به پس از شهادت امام رضا نیز کشیده شده است. ما در این نوشتار قصد بیان مهمترین تأثیرات علمی ـ فرهنگی این حرکت راداریم.
این واقعه تاریخی سبب گسترش فرهنگ اسلام ناب و تشیع گردید. نشر و تبلیغ واقعیتهای اسلام اصیل از مسئولیتهای مهم ائمه اطهار (ع) ازجمله امام رضا (ع) میباشد که این امام بزرگوار از موقعیت هجرت و سکونت اجباری برای این مهم به خوبی استفاده نمودند. ایشان علاوه بر آنکه مردم را به آموختن و کسب معرفت دعوت میکردند؛ خود نیز بهعنوان یک راهنما وارد میدان هدایت شدند و به جنگ با جهل و ضلالت پرداختند.
تاریخ گواهی میدهد که از همان ابتدای ورود امام رضا (ع) به ایران چه درمرو و چه در طول مسیر همواره ایرانیان با شور و اشتیاق بر دور حضرت حلقهزده و از علم سرشار و دیدگاههای علمی و فرهنگی ارزشمند امام بزرگوار بهره بردهاند.
رجاء بن ضاحک که مأمور انتقال حضرت رضا علیهالسلام بود درباره برنامه امام در بین راه اینگونه گزارش داده است: آنگاه [پس از نماز صبح و عبادت و دعا که تا طلوع آفتاب طول میکشید] وی بر میخواست و به مردم میپرداخت و آنان را حدیث میکرد و موعظه و پند میداد تا نزدیک زوال ظهر ... و آن حضرت در هیچ شهری قدم نمیگذاشت جز اینکه اهالی آن سامان به دیدنش آمده از وی مسائل و مشکلات دینی خود را میپرسیدند و بسیار برای آنان از پدرش، از آباء گرامیاش و از رسول خدا حدیث میکرد...[۱]
حضرت در مناظرات علمی با اهل کتاب و نحلههای فکری گوناگون نیز شرکت داشتند. این مناظرات علاوه بر آنکه نقشههای شوم مأمون را خنثی میکرد؛ سبب گسترش تشیع در ایران نیز بود.
آن حضرت در مجالس مناظره، با کلامی شیرین و استدلال متین بدون استثنا تمام دانشمندان را مغلوب میساختند که برخی از آنها به حقانیت آن حضرت و دین اسلام اعتراف کرده و برخی همانند عمران صابی مسلمان میشدند. [۲] مباحث این مناظرات علمی درباره آفرینش جهان، توحید، صفات خداوند، انبیای الهی و عصمت آنان، جبر، اختیار و امامت، تفسیر آیات گوناگون قرآن، فضایل اهلبیت علیهمالسلام، احادیث، دعا و احکام دین بود. [۳]
مخاطب این مناظرات یهودیان، مسیحیان، مانویان، زرتشتیان، صابئین. فرقههای مختلف اسلامی بودند. [4]
علاوه بر مجالس علمی و مناظراتی که بهصورت رسمی صورت میگرفت؛ حضرت رضا علیهالسلام در منزل خود و مسجد مرو نیز حوزه علمی تشکیل دادند و پذیرای شیعیان و پیروان خویش شدند. جمعیتی که از راههای دور و نزدیک خدمت حضرت میرسیدند و از دریای علم و کرامت رضوی بهره میبردند. این اقبال عمومی به حدی بود که مأمون از آن ناخوشنود گردید و به محمد بن عمرو طوسی دستور داد که مانع حضور مردمی در محضر امام شود. البته حضرت رضا از این اقدام ناراضی بوده و عدم رضایت خویش را اینگونه بیان داشتند: «... خدایا! از کسی که به من ظلم کرده، مرا خوار نموده و شیعیان را از درب خانه من دور کرده است، انتقام مرا بگیر، تلخی خواری و خفت را بدو بچشان چنانکه او به من چشانیده است، و وی را از درگاه رحمت و کَرَمت دور ساز...»[۵]
ازآنجاکه تا آن هنگام تشیع اهل خراسان به سبب حضور زیدیان و مبلغان عباسی بیشتر رنگ زیدی و کیسانی داشت [۶].
امام با اقدامات خویش به تصحیح مبانی فکری و عقیدتی شیعیان پرداختند و ضمن آن، با هنرمندی تمام، حقانیت تشیع را آشکار نمودند. حضرت رضا علیهالسلام تشیع ناشی از دوستی اهلبیت را به یک تشیع اعتقادی اصیل مبدل نمودند.
بنابراین میتوان مهمترین تأثیرات علمی فرهنگی امام رضا علیهالسلام پس از هجرت اجباری را موارد زیر معرفی نمود:
۱- نشر و تبلیغ واقعیتهای اسلام اصیل
۲- مناظرات علمی با اهل کتاب و نحلههای فکری گوناگون
۳- تشکیل جلسات درسی در منزل و مسجد مرو
۴- تصحیح مبانی فکری و عقیدتی تشیع
۵- تبدیل تشیع ناشی از دوستی اهلبیت به یک تشیع اعتقادی اصیل
امید آنکه ما نیز در هر حال و شرایطی خود را وقف تعالی فرهنگ دینی نماییم و با شناخت فعالیتهای ائمه و زحمات آنها، درراه عمل به دستورات آنها بکوشیم.
----------------
پینوشت
[۱] - صدوق، محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا، چاپ حیدریه نجف، ۱۴۰۴ قـ، جلد ۲، صفحه ۲۴۹
[۲] - رک: صدوق، محمد بن علی ابنبابویه، معانی الاخبار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۲ شـ، جلد ۱، صفحه ۳۵۸
[۳] - منتظر القائم، اصغر، تاریخ امامت، قم، معارف، ۱۳۸۴، صفحه ۲۱۶
[۴] - رک: صدوق، عیون اخبار الرضا، چاپ حیدریه نجف، ۱۴۰۴ قـ، جلد ۱، صفحه ۳۱۳
[۵] - همان، جلد ۲، صفحات ۴۰۱-۴۰۰
[۶] - محرمی، غلام حسن، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۵، صفحه ۱۸۶