چکیده:امام جواد (علیه السلام) ادب را وسیله ای برای رسیدن به بهشت می داند در صورتی که که انسان را به مکارم اخلاق رسانده و از صفات بد باز دارد.
جوادالائمه (علیه السلام) در باره ادب می فرمایند: «حَقيقَةُ الاْدَبِ: اِجْتِماعُ خِصالِ الْخيْرِ، وَ تَجافي خِصالِ الشَّرِ، وَ بِالاْدَبِ يَبْلُغُ الرَّجُلُ الْمَكارِمَ الاْخْلاقِ فِي الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ، وَ يَصِلُ بِهِ اِلَي الْجَنَّةِ؛[1]حقيقت ادب و تربيت عبارت است از: دارا بودن خصلت هاي خوب، خالي بودن از صفات زشت و ناپسند. انسان به وسيله ادب - در دنيا و آخرت - به كمالات اخلاقي مي رسد; و نيز با رعايت ادب نيل به بهشت مي يابد».
در این حدیث، حضرت ما را به داشتن ادبی رهنمون می شود که خصلتهای نیک را داراست یعنی انسان رفتار و کردار و گفتارش خداپسندانه بوده و از کارهای بد و ناپسند دوری کند. چنین ادبی ما را به بهشت رهنمون می نماید
بر این اساس، ادب یعنی اینکه انسان وظایف دینی خود را انجام دهد. بخشی از وظایف دینی فرد مسلمان و معتقد به خدا؛ به کارهای اجتماعی ربط پیدا می کند مثل امر به معروف و نهی از منکر و خمس و زکات و ...، اینجاست که بحث ادب خود را به صورت واضحی نشان می دهد. اینکه فرد مثلا در بحث امر به معروف و نهی از منکر با چه ادبیاتی و با چه لحنی امر به معروف و نهی از منکر نماید که بیشترین اثر را داشته باشد.؛ اینها نیاز به یک برنامه ریزی دارد تا انسان وظایف دینی خود را که در متن زندگی اجتماعی و مادی خود است؛ به نحو احسن انجام دهد.
امام صادق (عليه السلام) در حدیثی ما را به این برنامه ریزی سفارش می کند: «اِنْ اُجِّلْتَ فى عُمُرِكَ يَومَيْنِ فَاجْعَلْ اَحَدَهُما لاِدَبِكَ لِتَسْتَعينَ بِهِ عَلى يَومِ مَوتِكَ. فَقيلَ لَهُ : وَ ما تِلْكَ الاِسْتِعانَةُ؟ قالَ : تُحْسِنُ تَدبيرَ ما تُخَلِّفُ وَ تُحْكِمُهُ؛[2]اگر در عُمرت دو روز مهلت داده شدى ، يك روز آن را براى ادب خود قرار ده تا از آن براى روز مُردنت كمك بگيرى. به امام گفته شد : اين كمك گرفتن چگونه است؟ فرمودند : به اينكه آنچه را از خود برجا مى گذارى ، خوب برنامهريزى كنى و محكمكارى نمايى».
وقتی می گوییم: فلان انسان مودب است مفهومش این است که برای گفتارش برنامه ریخته تا حرفهای سنجیده و ارزشمند بزند، این حدیث هم به همین نکته اشاره دارد که زندگی آدم باید برنامه ریزی شده و دارای حساب و کتاب باشد. واضح است که اینگونه نگرش به زندگی، انسان را به سمت موفقیت سوق می دهد و اگر این برنامه ریزی را برای آخرت هم داشته باشد به فرمایش امام جواد (علیه السلام) خود را در مسیر رسیدن به بهشت قرار داده است.
بندگان مودب خدا اینگونه هستند.
حضرت علی (علیه السلام) در وصف بندگان صالح خدا می فرماید:«فَكونوا اَقَلَّ ما يَكونونَ فِى الْباطِنِ اَمْوالاً ، اَحْسَنَ ما يَكونونَ فِى الظّاهِرِ اَحْوالاً فَاِنَّ اللّهَ تَعالى اَدَّبَ عِبادَهُ الْمُؤمِنينَ الْعارِفينَ اَدَبا حَسَنا ، فَقالَ جَلَّ مِن قائِلٍ : يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ اَغْنياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسيماهُمْ لاَ يَسْئَلونَ النَّاسَ اِلْحافا؛[3]در حالى كه در واقع از كمترين مال برخوردار هستيد، در ظاهر بهترين حال را از خود نشان دهيد ؛ زيرا خداوند متعال ، بندگان با ايمان با معرفتش را اين گونه نيكو ادب نموده كه [در وصف فقيران پارسا] فرموده است : شخص بى خبر آنان را از شدّت خويشتندارى توانگر مى پندارد . ايشان را از نشانه هايشان مى شناسى ، با اصرار (چيزى) از مردم نمى خواهند».
حضرت در این حدیث به آیه 273 بقره استشهاد نموده است. در این آیه خداوند احوال بندگان فقیر اما معنویش را جلو چشم ما قرار می دهد.
همانا بندگان (فقیران) صالح خداوند «إِيَّاكَ نَسْتَعِين؛[حمد/5]خدایا تنها از تو کمک می جوییم» را در زندگی خود پیاده می نمایند و معنویت را سرمایه خود قرار می دهند.. این سرمایه آنها را توانگر نشان می دهد، چون سرمایه اصلی همین است. البته اینان از کار و تلاش و موفقیت همراه با برنامه ریزی کوتاهی نمی کنند ولی ممکن است به هر دلیلی آن رفاه مادی لازم را نداشته باشند. اینان شعارشان این است : از دیگران نخواه (به هر کسی رو ننداز)که اگر برآورده شود منت است وگرنه خواری و ذلت (معمولا احساس ناخوشی به انسان دست می دهد)، از خدا بخواه که اگر برآورده شود نعمت است وگرنه حکمت
اینگونه ادب و احترام نهادن به خداوند و چشم امید داشتن به الطاف حضرت حق، این بندگان صالح را در راه رسیدن به بهشت و رضوان الهی کمک می کند.
فرهنگ و ادب اگر همراه مادیات نباشد ...
و چه زیبا مولی الموحدین امام على (عليه السلام) بیان می کند که :«اِنَّ النّاسَ اِلى صالِحِ الاَدَبِ اَحْوَجُ مِنْهُمْ اِلَى الْفِضَّةِ وَ الذَّهَبِ؛[4]مردم، به ادب (فرهنگ و تربيتِ) درست ، نيازمندترند، تا به طلا و نقره».
اگر با دقت بیشتری به حدیث بنگریم، می بینیم که مطلب همان است حضرت افاضه نموده اند. چه انسانهایی که وضع مادی خوبی دارند ولی چون آن تربیت و ادب لازم را ندارند؛ پول و امکانات نه تنها برایشان سودی ندارد بلکه امکان دارد آنها را به راههای ناباب هم بکشاند.
شاید کسی بگوید برعکس این هم هست یعنی کمبود مادیات و فشار زندگی، ممکن است انسان را از راهی (ادب وفرهنگی) که در زندگی دارد منحرف سازد. بله، و از این روست که قرآن بندگان فقیر اما معنوی را الگوی ما قرار می دهد، تا ما اگر هم با کمبود مادیاتی روبرو شدیم فرهنگ و ادب خود را از دست ندهیم.
چنانکه گفته شد در کنارش هم باید تلاش و برنامه ریزی لازم را داشت.
مولا علی (علیه السلام) سخن دیگری دارد که ادب را به حال همگان سودمند می داند: «عَلَيْكُمْ بِالاَدَبِ ، فَاِنْ كُنْتُمْ مُلوكا بَرَزْتُمْ وَ اِنْ كُنْتُمْ وَسَطا فُقْتُمْ ، وَ اِنْ اَعْوَزَتْكُمُ الْمَعيشَةُ عِشْتُمْ بِاَدَبِكُم؛[5]ادب بياموزيد، زيرا كه [در اين صورت] اگر پادشاه باشيد، برجسته مى شويد، اگر ميانه باشيد، سرآمد مى شويد و اگر تنگدست باشيد، با ادبتان گذران زندگى مى كنيد».
فراز آخر حدیث باز هم تاکید دارد که انسان با ادب، و با مرام (بقول خودمان) حتی اگر مشکلات مادی هم داشته باشد؛ فرهنگ و ادب و مرام او می تواند کمک کار خوبی به او باشد. به عبارت دیگر انسان اصالت خود را حفظ می کند. کمبود مادیات او را به هر راهی نمی کشاند.
بندگان فقیر که خداوند احوالشان را در قرآن آورده همین گونه بوده و و با صبر و قناعت و بجا آوردن ادب بندگی در مقابل خدا، راه بهشت و رضوان او را می پیمایند.
اینگونه فرزندانمان را ادب اسلامی بیاموزیم.
امام صادق (عليه السلام) در حدیثی، چند نصیحت و اندرز که پدر بزرگوارشان به او آموخته بودند را برای ما بیان می فرمایند: «اَدَّبَنى اَبى عليه السلام بِثَلاثٍ ... ونَهانى عَنْ ثَلاثٍ : قالَ لى : يا بُنَىَّ مَنْ يَصْحَبْ صاحِبَ السّوءِ لا يَسْلَمْ وَ مَن لا يُقَـيِّد اَ لْفاظَهُ يَنْدَم ، وَ مَنْ يَدْخُل مَداخِلَ السَّوءِ يُتَّهَمْ... وَ نَهانى اَنْ اُصاحِبَ حِاسِدَ نِعْمَةٍ وَ شامِتا بِمُصيبَةٍ ، اَو حامِلَ نَميمَةٍ؛[6]پدرم عليه السلام مرا به سه چيز ادب آموخت و از سه چيز نهى ام فرمود. سه نكته ادب اين بود كه فرمود : فرزندم! هركس با دوست بد بنشيند ، سالم نمى ماند و هر كس گفتارش را كنترل نكند ، پشيمان مى شود ، و هر كس به جايگاه هاى بد وارد شود ، مورد بدگمانى قرار مى گيرد (زير سؤال مى رود) و آن سه چيز كه مرا از آن نهى فرمود: دوستى با كسى كه چشم ديدن نعمت كسى را ندارد، و با كسى كه از مصيبت ديگران شاد مى شود و با سخن چين»
این حدیث نکته های بسیار دارد که از حوصله ی این مقاله بیرون است. این آداب اسلامی که در این حدیث و امثال این حدیث به آن پرداخته شده، کلیدهایی را برای گشودن موفقیتهایی در زندگی به دست انسان می دهد که سزاوار است فرزندانمان و دوستانمان را به این آداب توصیه کنیم. آدابی که انسان در راه سعادت و رسیدن به بهشت خداوند یاری می کند.
در این حدیث اشاره به انتخاب دوست شده که در تاثیر گذاری آن بر ادب (گفتار و رفتار) و کلا شخصیت و جایگاه انسان، از بس که مساله ی واضحیست؛ تردیدی نیست.
نتیجه گیری
امام محمد تقی (علیه السلام) ادب را شامل خصلتهای نیک و دوری از کارهای بد می داند و انسان را در رسیدن به سعادت اخروی و بهشت یاری می نماید.
حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: ادب بیاموزید زیرا اگر از طبقه بالادست جامعه باشید ( برای خود برو بیایی داشته باشید) ادب شما را برجسته و متمایز می کند و اگر از طبقه متوسط باشید روز به روز بر جایگاه شما افزوده شده و سرآمد می شوید و اگر از طبقه فقیر باشید باعث می شود شما اصالت خود را حفظ نمایید.
پی نوشتها
[1] ارشاد القلوب ديلمي، ص 160
[2] کافی، چاپ الاسلامیه، ج8 ، ص150 ، ح132
[3] بحار الانوار، چاپ بیروت، ج75 ، ص8 ، ح63
[4] تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص247 ، ح5080
[5] شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج20 ، ص304 ،ح483
[6] تحف العقول ص376