توجه به جایگاه خانواده در قرآن

تـوجه بـه جایگاه‌ خانواده‌ در قرآن
(به مناسبت روز تکریم خانواده)
نگاه قرآن به‌ خانواده،‌ نگاه به چند نفر که‌ قصد‌ هم‌زیستی زیر یک سقف را دارنـد، نـیست. قرآن، خانواده را نظامی جامع و در‌ مـسیر کـمال می‌بیند و بالقوه‌ آن‌ را‌ یک مجموعه‌ی متعالی‌ برای‌ تأمین اهدافی مقدس می‌انگارد‌ که‌ برای به فضیلت رساندن آن برنامه‌ریزی می‌کند و جایگاه حقوقی و وظایف افراد را‌ با‌ ایـن ویـژگی تعیین می‌نماید.
آیات ذیل‌ بـه‌ ویژگی‌ خانواده‌ مؤمن‌ اشاره دارد:
الف) «وَ الَّذِينَ‏ يَقُولُونَ‏ رَبَّنا هَبْ‏ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيَّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِينَ إِماماً. [فرقان/74] و کسانی‌اند که می‌گویند، پروردگارا،‌ به‌ ما‌ از‌ همسران‌ و فرزندانمان آن‌ ده‌ که مـایه‌ی روشـنی چشمان [ما] باشد و ما را پیشوای پرهیزگاران گردان.»
خداوند در سوره فرقان،‌ دوازده‌ ویژگی‌ برای عبادالرحمن نام می‌برد. در یازدهمین ویژگی،‌ به‌ توجه‌ خاص‌ مؤمنین‌ به‌ خانواده و فرزندان اشاره می‌نماید. بر طبق آیه‌ی مـبارکه، آنـ‌ها تنها بـه ابراز احساسات اکتفا نمی‌کنند، بلکه برای خانواده خویش دعا می‌کنند.
بدیهی است که منظور این‌ نیست کـه تنها در گوشه‌ای بنشینند و دعا کنند؛ بلکه دعا دلیل شوق و عشق درونـیشان بـه ایـن امر است و رمز تلاش و کوشش. مسلماً چنین افرادی آن‌چه در‌ توان‌ دارند، در تربیت فرزندان و همسران و آشنایی آن‌ها بـه ‌ ‌اصـول و فروع اسلام و راه‌های حق و عدالت، فروگذار نمی‌کنند.[1]
و در پایان‌ آیـه‌ کـه مـی‌فرماید: «و اجعلنا للمتقین اماماً»، دعایی بسیار متعالی برای جمع خانواده می‌کند و نمی‌فرماید: «واجعلنی للمتقین اماماً» و امـامت و رهبری‌ امت‌ را برای خود و اهل‌ بیت‌ خود می‌خواهد. به طور مسلم، این دعـا خودسازی و آمادگی آنان بـرای الگـو شدن در میان امت را می‌طلبد. در حقیقت، یک مؤمن با‌ یک‌ برنامه‌ی دراز مدت، خود‌ و خانواده خود را تربیت می‌کند تا به عالی‌ترین مرتبه از بندگی یعنی جایگاه عبادالرحمن ـ مؤمنین ممتاز ـ دست یابند.
ب) «وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ‏ أُمُّهُ‏ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ‏ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى‏ والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِين؛‏[احقاف/15] و انسان را [نسبت‏] به پدر و مادرش به احسان سفارش كرديم. مادرش با تحمّل رنج به او باردار شد و با تحمّل رنج او را به دنيا آورد. و بار برداشتن و از شير گرفتنِ او سى ماه است، تا آن گاه كه به رشد كامل خود برسد و به چهل سال برسد، مى‏گويد: «پروردگارا، بر دلم بيفكن تا نعمتى را كه به من و به پدر و مادرم ارزانى داشته‏اى سپاس گويم و كار شايسته‏اى انجام دهم كه آن را خوش دارى، و فرزندانم را برايم شايسته گردان در حقيقت، من به درگاه تو توبه آوردم و من از فرمان‏پذيرانم.»
آیه‌ی فوق، رابطه‌ی‌ سه نسل با یکدیگر را بیان می‌کند. خداوند انسان را به‌ احسان‌ والدین‌ سفارش می‌کند و برای توجه دادن به فرزند، رنج مادر در سـال‌های حـمل، زایمان و شیر دادن ‌‌(سی‌ماه)‌ را یادآور می‌شود تا این‌که نسل دوم به سن 40 سالگی یعنی به‌ سن‌ کمال‌ می‌رسد و از خداوند توفیق شکر نعمت‌های الهی نسبت به خود و والدینش را می‌خواهد‌ و برای فرزندانش ـ نـسل سـوم ـ دعا می‌کند که صالح باشند و مورد رضای خالق قرار‌ گیرند.‌ تربیت جامع قرآنی، در این آیه مشهود است. طبق آیه‌ی مبارکه، مسلمان باید خود، ریشه خود و نسل بعد از خود را بـه خـداوند وصـل کند و از او برای اصلاح‌ همگان کـمک بـطلبد. ایـن جامعه‌ی مطلوب قرآنی است که در آن پیوستگی نسل‌ها با محوریت عبودیت و خداجویی حفظ می‌شود و هرکس با رشته‌ی محبت و وفا، به دو نسل قـبل‌ و بـعد خـود وابسته می‌شود.
دعا برای خانواده، سنّت ائمه اطهار(علیهم السلام)
حضرت امام سجاد (علیه السلام) در دعایی که بـه یـکی از دوستان خود تعلیم داد، فرمود: «رَبِّ لا تَذَرْنِي فَرْداً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْوارِثِينَ‏ وَ اجْعَلْ‏ لِي مِنْ‏ لَدُنْكَ‏ وَلِيًّا يَرِثُنِي‏ فِي‏ حَيَاتِي‏ وَ يَسْتَغْفِرُ لِي‏ بَعْدَ مَوْتِي‏ وَ اجْعَلْهُ لِي خَلْقاً سَوِيّاً وَ لَا تَجْعَلْ لِلشَّيْطَانِ فِيهِ نَصِيباً اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْتَغْفِرُكَ وَ أَتُوبُ إِلَيْكَ إِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ؛[2] پروردگارا، مرا تنها مگذار و تو بهترین وارثانی. برای من از جانب خود فـرزندی قـرار ده کـه در زندگی وارث من باشد و بعد از مرگم، برایم‌ طلب‌ آمرزش‌ کند و او را از‌ نظر‌ خـلقت،‌ سـالم و هماهنگ گردان و برای شیطان، در او بهره‌ای قرار مده. خدایا! از تو طلب آمرزش می‌کنم و به درگاهت‌ توبه‌ مـی‌نمایم‌ کـه تـو آمرزنده و رحیمی.»
در این دعا‌ نیز،‌ مؤمن برای خود و وارثانش از خداوند مغفرت، خلقت نـیکو، دوری از شـیطان و زیـبایی ظاهر و باطن طلب‌ می‌کند.‌ ضروری‌ است که اهل خانه به این پیوستگی عاطفی و الهـی‌ تـوجه داشـته باشند و خود را در خدمت اعضا بدانند، نه طلبکار از آنان و چنان‌که اشاره شد،‌ خدمت‌ به‌ دیـگران، دعـا در حق آنان و رعایت اخلاقیات را وظیفه‌ی خود‌ و حق آنان دانسته، نه لطف و مرحمت نـسبت بـه آنـ‌ها. حاکمیت این فرهنگ قرآنی، به‌طور مسلّم‌ در‌ تحکیم‌ و تحسین روابط خانواده مؤثر خواهد بود.
[1]. مـکارم شـیرازی، ناصر، تفسیر‌ نمونه، ج 15، ص 167، قم: دارالکـتب الاسـلامیة، 1368.
[2]. مجلسی،‌ محمدباقر، روضة المتقین، ج 8، ص 544، قـم: بنیاد فرهنگ اسلامی، 1364.