يكى از حوادث مهم عالم قبر، «فشار قبر» است. آن گونه كه از برخى روايات استفاده مى شود، فشار قبر براى همه ـ مگر افراد اندكى ـ هست; البته براى برخى، شديدتر و براى عده اى ملايم تر است. فشار قبر به منزله كفاره گناهان و جبران كوتاهى ها است. براى بعضى به گونه اى است كه قرآن مى فرمايد: (فإنّ له معيشة ضنكا)[1]; براى او زندگى سختى خواهد بود.
مرحوم علامه مجلسى مى فرمايد: از روايات استفاده مى شود كه منظور از «معيشة ضنك» در آيه همان عذاب قبر است; شاهد اين است كه بعد از آن اشاره اى به قيامت شده است: (وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ القِيـمَةِ أَعْمى)[2]
در روايتى امام صادق(عليه السلام) فرمود: به خدا قسم تنها چيزى كه من براى شما مى ترسم (كه گرفتارش شويد) برزخ است.[3] البته بعضى انسان ها مانند انبيا و امامان(عليهم السلام) و مؤمنان
از فشار قبر مستثنا هستند. در مورد مؤمنان، از برخى روايات استفاده مى شود كه زمين، مشتاق مؤمنان است كه در حال حيات، بر روى زمين مرتكب معصيت خداوند نشده و پروردگار خويش را از خود راضى كرده اند.
زمين، آماده پذيرايى از آنان بوده و براى آنها از مادر مهربان تر است و بر چنين كسانى هرگز فشار قبر نخواهد آورد. حتى مؤمنان راستين از اين كه قبض روح شده و پا به منزل جديد گذاشته اند، راضى و خوشحال ند و خدا و پيامبر و امامان(عليهم السلام) نيز از او راضى اند و فرشتگان به او بشارت مى دهند چنان كه آيات 27ـ30 سوره شريفه فجر، در همين مورد است.[4]
ابوبصير مى گويد: به امام صادق(عليه السلام) عرض كردم: آيا كسى از فشار قبر رهايى مى يابد؟! امام(عليه السلام)در پاسخ فرمود: از فشار قبر به خدا پناه مى برم. فقط عده كمى فشار قبر نمى بينند...[5]
بنابراين، برخى از مؤمنان فشار قبر ندارند، اما تعداد اين افراد بسيار كم است.
با دقت در آيات و رواياتِ مربوط به عالم برزخ و عذاب قبر، روشن مى شود كه مراد از «قبر»، آن گودال كوچكى نيست كه انسان را در آن دفن مى كنند، بلكه مقصود، همان جهانى است كه انسان، پس از مرگ و پيش از برپا شدن قيامت در آن زندگى مى كند و چون قرار گرفتن در قبر، ملازم و يا سرآغازى براى ورود به آن جهان مى باشد، واژه «قبر» در مورد آن به كار رفته است.[6]
طبق روايتى، از حضرت امام صادق(عليه السلام) سؤال كردند: اگر كسى ]چندين روز[ به دار آويخته شده باشد، فشار قبر درباره او چگونه است؟ امام فرمودند: به هوايى كه بر او احاطه دارد، دستور داده مى شود كه از هر طرف بر او فشار وارد كند.[7]
بر اساس روايات زيادى كه در اين زمينه وارد شده است، فشار قبر از مسلّمات است و ترديدى در آن نيست، گرچه حقيقت آن براى ما روشن نيست، ولى دورنماى آن اين است كه وقتى جنازه انسان را در قبر مى گذارند، او خود را در تنگناى تاريك و وحشت آور قبر مى نگرد و در فشار و زحمت بسيار سختى قرار مى گيرد.[8]
از روايات استفاده مى شود كه روح، بعد از جدا شدن از اين بدن، به بدن هاى لطيفى شبيه به بدن دنيوى كه در اصطلاح به آن «بدن مثالى» مى گويند، تعلق مى گيرد و سؤال و فشار قبر نيز مربوط به روح و آن بدن مثالى است.[9]
فشار قبر براى همه يكسان نيست; بلكه برخى انسان ها اصلا فشار قبر ندارند; چنان كه در برخى روايات آمده است: مؤمنانى كه بعضى از اعمال خير، مانند: نماز شب، مداومت بر بعضى از سوره هاى قرآن يا بعضى از ذكرها و... داشته باشند، از فشار قبر در امانند[10]; در بعضى افراد، فشار قبر شديد است و كيفر اعمالشان محسوب مى شود و براى گروهى ديگر خفيف تر و به منزله كفاره گناهان و جبران كوتاهى هاست.
براى اين كه نكير و منكر در شب اول قبر با انسان مهربان شوند و ترس از آن دو فرشته از آدمى بر طرف شود مطالبى در روايات بيان شده است كه هر كس نُه روز از ماه شعبان را روزه بگيرد، نكير و منكر در هنگام سؤال قبر با او مهربان شوند. امام باقر(عليه السلام)در مورد فضائل شب زنده دارى در شب بيست و سوم ماه مبارك رمضان و خواندن صد ركعت نماز در آن شب، مى فرمايد: خداوند ترس نكير و منكر را از او بر طرف مى كند. و نيز در روايت وارد شده كه تلقين ميت موجب مى شود كه نكير و منكر از سؤال قبر صرف نظر كنند.[11]
از روايات استفاده مى شود كه بعضى از كارها مايه فشار قبر است و برخى از اعمال از فشار قبر مى كاهد.
برخى از امورى كه موجب فشار قبر است عبارتند از:
1. تباه كردن نعمت; امام صادق(عليه السلام) از رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل فرموده كه آن حضرت فرمود: فشار قبر براى مؤمن، كفاره نعمت هايى است كه تباه كرده است.[12]
2. بداخلاقى با خانواده; در مورد فشار قبر سعدبن معاذ (صحابى بزرگ پيامبر) پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: فشار قبر او به خاطر بداخلاقى او با خانواده اش بود.[13]
3. نمّامى و سخن چينى;
4. مراقبت نكردن از آلودگى بدن به قطره هاى بول;
5. دورى جستن از اهل و عيال; اميرالمؤمنين(عليه السلام)مى فرمايد: از جمله چيزهايى كه موجب عذاب قبر مى شود سخن چينى، مراقبت نكردن از آلودگى بدن به قطره هاى بول و دورى جستن از اهل و عيال است.[14]
برخى از چيزهايى كه فشار قبر را كم مى كنند عبارتند از:
1. نماز شب; در روايتى امام رضا(عليه السلام) مى فرمايند: خواندن نماز شب و هفتاد بار «استغفر اللّه» گفتن، موجب ايمنى از عذاب قبر مى شود.[15]
2. خواندن سوره «التكاثر» هنگام خفتن;[16]
3. قرائت سوره «النساء» در هر جمعه;[17]
4. تلاوت سوره «ن و القلم» در نماز واجب و مستحب.[18]
[1]. طه، آيه 124.
[2]. ر.ك: بحارالانوار، ج 6 ، ص 215.
[3]. همان، ص 214.
[4]. همان، ص 222; تفسير نمونه، ج 26، ص 475ـ479.
[5]. همان، ص 261.
[6]. جعفر سبحانى، معادشناسى در پرتو كتاب، سنت و عقل، ترجمه على شيروانى، ص 86.
[7]. ر.ك: بحارالانوار، ج 6، ص 266.
[8]. حبيب الله طاهرى، سيرى در جهان پس از مرگ، ص 288.
[9]. ر.ك: جعفر سبحانى، منشور جاويد، ج 9، ص 238 ـ 239.
[10]. ر.ك: شيخ عباس قمى، سفينة البحار، واژه «قبر»; ناصر مكارم شيرازى و همكاران، پيام قرآن، ج 5، ص 468 ـ 470.
[11]. شيخ عباس قمى، منازل الآخرة، ص 30 ـ 38.
[12]. بحار الانوار، ج 6، ص 221.
[13]. همان، ص 220.
[14]. همان.
[15]. ميرزا حسين نورى، مستدرك الوسائل، ج 6، ص 331.
[16]. كلينى، كافى، ج 2، ص 623.
[17]. شيخ حر عاملى، وسائل الشيعه، ج 7، ص 409.
[18]. بحار الانوار، ج 79، ص 64; جهت توضيح بيشتر ر.ك: شيخ عباس قمى، منازل الآخرة، ص 26 ـ 30.
منبع : کتاب پاسخ به پرسش هاى قرآنى وابسته به «مركز فرهنگ و معارف قرآن» از زير مجموعه هاى دفتر تبليغات اسلامى حوزه علمیه قم