نماز و حفظ قرآن از هفت سالگی بر خلاف سيره اهل بيت نيست؟

اينكه والدين فرزندان خود را قبل از 7 سالگي به سوي نماز و حفظ قرآن مي كشانند آيا بر خلاف سيره اهل بيت نيست؟

پاسخ:

از آنجا كه سؤال دربارة سن تربيت مذهبي كودك در سيرة اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ مي باشد، مناسب است اين موضوع را از جنبة روايي بررسي كنيم و سپس آثار رواني آن را مورد توجه قرار دهيم.
همانطور كه پدر و مادر بر گردن فرزندان خود حقوقي دارند، روايات، حقوقي را نيز براي فرزندان مشخص كرده كه اداء نكردن آنها توسط والدين نا فرماني خداوند محسوب شده و باعث عاق شدن پدر و مادر مي شود(1) و بر عكس تربيت صحيح فرزندان باعث آمرزش و پاداش براي آنها مي گردد.(2) از جمله حقوق فرزندان بر گردن والدين اين است كه نام نيكو برايش انتخاب كنند، نوشتن به او بياموزند(3)و قرآن و آموزه هاي ديني را به او تعليم دهند.(4)
در روايات براي آموزش ـ به طور عملي ـ محدودة سني خاصي معين شده است و براي آموزش هر يك از اصول دين، نماز و ... نيز سن نسبي آن بيان شده است.
الف. سن آموزش در كودكان:ائمه اطهار ـ عليهم السّلام ـ مراحل رشد فرزند را به سه دوره هفت ساله تقسيم مي كنند، كه كودك در هر يك از اين دوره ها ويژگي خاصي داشته، بالطبع نياز معيني دارد و در نتيجه روش تربيتي ويژه اي را طلب مي كند. به اين روايات زيبا كه اصل و پاية روان شناختي دارد توجه كنيد:
رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي فرمايد: فرزند هفت سال مولا و هفت سال بنده (يا خدمتكار) و هفت سال وزير است.(5)
اين روايت هفت سالة اول (7 ـ 1 سالگي) را دورة حكومتراني و بازي و تفريح و هفت سالة دوم (14 ـ 7 سالگي) را دورة اطاعت پذيري و آموزش و دورة سوم (21 ـ 14 سالگي) را دورة وزارت و مشورت پذيري كودك دانسته است.
ب. سن آموزش اصول دين:در روايت امام جعفر صادق ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد: چون فرزند سه ساله شد به او بگوييد: هفت مرتبه بگو «لا اله الا الله» و چون سه سال و هفت ماه و بيست روز از عمرش گذشت به او بگوييد: هفت مرتبه بگو «محمد رسول الله» و وقتي چهارسال او تمام شد به او بگوييد هفت مرتبه بگو «صل الّه علي محمدٍ وآل.(6)
اين روايت براي تعليم اصل توحيد، نبوت و امامت سن خاصي را معين كرده است.
ج. سن آموزش نماز:روايات اين باب به دو قسمت تقسيم مي شوند:
1.رواياتي كه به ما دستور مي دهند قبل از 7 سالگي شكل ظاهري نماز را به فرزندانمان بياموزيم.(7)
2. رواياتي كه به ما دستور مي دهند از 7 سالگي فرزندانمان را به خواندن نماز امر كنيم.(8)
د. سن آموزش قرآن:در اينجا بايد دو امر مورد بررسي قرار گيرد:
1. منظور از آموزش قرآن چيست؟ در جواب دو احتمال وجود دارد: آموزش حفظ قرآن و آموزش روخواني قرآن كه با توجه به برخي از روايات و شيوة متداول زمان ائمه ـ عليهم السّلام ـ آموزش حفظ و قرآن وجيه تر به نظر مي آيد.
2. روايات سن خاصي را براي آموزش قرآن مشخص نكرده اند. بنابراين بايد بر همان محدودة سني آموزش به طور كلي (14 ـ 7) حمل كرد و هفت ساله دوم را سن آموزش قرآن دانست.
نتيجه:
همان گونه كه ديديم، اولاً آموزش قرآن، نماز و آموزه هاي ديني از نظر تربيت اسلامي قبل از سن آموزشگاهي (6 – 7 سالگي) شروع مي شود. ثانياً آموزش و تربيت مي بايست ضمن برنامه اي دقيق و بر اساس سن رشدي كودك انجام شود. برنامه اي كه در آن استعدادها و توانايي سنين كودكي در نظر گرفته شده است. از اين رو مفهوم روايات ياد شده اين نيست كه فرزند را تا هفت سالگي رها كنيم و كاري به آموزش و تربيت ديني او نداشته باشيم، بلكه در هفت ساله اول عمر، آموزش و پرورش ديني به شكل مدرسه اي كه جنبة تحميلي و آموزشگاهي دارند، نمي باشد.
با توجه به مطالب بالا مي توان نكات زير را به عنوان شرايط مؤثر در آموزش و تربيت ديني كودكان از ديدگاه روايات و علم روان شناسي پيشنهاد نمود:
1.دين اسلام تربيت را مختص به محدودة زماني معيني نمي داند و براي تمامي سنين دستورات خاصي دارد و حتي قرائت قرآن در زمان حمل و پس از تولد را در روحية كودك موثر مي داند. ولي تربيت به معناي خاص آن و آموزش مفاهيم سادة ديني (مثل لا اله الا الله و ...) بهتر است از دو سالگي آغاز شود.
2. از آنجا كه هفت سال اول دورة سيادت و حكمراني كودك است، بايد فرزند ضمن كنترل غير مستقيم آزاد و رها باشد. بنابراين در آموزش و تربيت فرزند روشهايي موثر است كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
الف.دورة سيادت (هفت سال اول) به هيچ وجه با اجبار و تحميل تناسب ندارد. پس با اجبار و زور نمي توان به جايي رسيد. و تنها ملاطفت و مهرباني همراه با صبر و حوصله ثمر بخش است.
ب. تأثير زمان و مكان: در آموزش غير رسمي و تربيت كودك بايد بهترين زمان ها مثل زمان شادابي و خوشحالي كودك ـ نه خواب آلودگي و خستگي ـ و بهترين مكان ها مثل تفريح گاهها، محيط بازي و مهدهايي كه همسن و سالهاي كودك در آنجا حاضرند انتخاب شود.
ج. روش الگويي هماهنگ: يكي از موثرترين روشها انجام كار خوب توسط والدين است كه كودك با مشاهدة آن و تقليد از والدين با آموزه هاي ديني آشنا مي شود. حسن اين روش اين است كه فرزند دچار دوگانگي تربيت نمي شود كه مثلاً از پدر بشنود دروغ بد است. ولي ببيند مادرش به او قول داده و دروغ گفته است. والدين بايد در صورت تقليد كودك وي را مورد تشويق ـ مثل نوازش و ... ـ قرار دهند.
د. تداعي معاني: يعني مفاهيم ديني را با خاطره اي خوش همراه كنيم تا كودك با ياد آوري آن خاطره به ياد آن آموزة ديني بيفتد.
ه. روش هاي غير مستقيم: مثل قصه، شعر، فيلم، كارتون، نمايش و ... (فيلم و سي دي هاي مذهبي).
3. تعادل و ميانه روي و پرهيز از افراط و تفريط: افراط در آموزش و كمرنگ كردن بازي و تفريح كودك ضربه اي جبران ناپذير بر روحيه او پيدا مي كند. به عنوان مثال: حضرت آيت الله بهجت در ديدار حافظ پنج ساله قرآن محمد حسين طباطبايي (علم الهدي) با ايشان تأكيد داشتند: او را به مسافرت زياد ببريد و تفريح و بازي او را فراموش نكنيد.(9) البته همين افراط در بازي، محبت و ... نيز مضر مي باشد.(10)
نتيجه:
بنابر روايات سن آموزش رسمي هفت ساله دوم زندگي است و وادار كردن كودك به ياد گرفتن چيزي قبل از هفت سالگي مطابق با روايات نيست. ولي اين بدين معنا نيست كه در هفت سال اول كودك را رها كرد. و او را تربيت نكنيم. تربيت دورة خاصي ندارد و انسان در طول عمر نيازمند تربيت است.

پاورقی:

1. شيخ حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 15، ص 123، انتشارات دارحياء التراث العربي (بيروت)، چاپ ششم، سال 1991 م.
2. علامه مجلسي، وسائل الشيعه، ج 15، ص 123، انتشارات دارالمعارف للمطبوعات (بيروت)، چاپ اول، 2001 م.
3. شيخ طبرسي، مكارم الاخلاق، ص 253، انتشارات دارالكتب الاسلاميه، سال 1376هـ . ق.
4. علاءالدين هندي، كنزالعمال، ج 16، ص 417، انتشارات دارالكتب الاسلاميه، سال 1979م و 1399هـ . ق.
5. همان، ص 442 و طبرسي، همان، ص 255.
6. طبرسي، همان، ص 254 و علامه مجلسي، حلية المتقين، ص 93، چاپ ششم، انتشارات كتابفروشي اسلاميه، سال 73.
7. همان.
8. علاءالدين هندي، همان، ص 439.
9. دكتر هفت ساله، اصغر جدايي، انتشارات جامعة القرآن الكريم، ص 27، چاپ هشتم، تابستان 79.
10. تمام مطالب روان شناسي برگرفته از: الف. نسيم مهر (1)، حسين دهنوي، انتشارات خادم الرضا ـ عليه السّلام ـ، چاپ هفتم، 83، ب. روان شناسي تربيت كودك و نوجوانان، غلامعلي افروز، انتشارات انجمن اولياء و مربيان، چاپ نهم، 1380.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات