«اخوّت و برادری» در قاموس اسلام

اخوّت و برادری از جمله مفاهیم قرآنی است که در موارد متعدّدی استعمال دارد. در آیات فقهی قرآن کریم به رابطه برادری نسبی یا رضاعی (از طریق هم‌شیر بودن) اخوّت اطلاق شده است.[1] در آیات قصص قرآنی در مواردی به همین رابطه برادری نسبی بین حضرت موسی و هارون[2] یا حضرت یوسف و بنیامین [3] و در مواردی دیگر به رابطه بین شخص با اقوام خود برادری اطلاق شده است. مثلا حضرات هود، صالح، شعیب و لوط را برادر قوم خود معرّفی فرموده است.[4]

در برخی آیات به رابطه اخوّت بین مبذّرین (ریخت و پاش کنندگان) و شیطان اشاره شده است.[5]

در برخی آیات نیز به رابطه برادری بین مسلمین اشاره شده است. در سوره آل عمران می‌خوانیم:
«وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَميعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَ كُنْتُمْ عَلى‏ شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْها كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُون‏؛[آل عمران/103] و همگى به ريسمان خدا (قرآن و اسلام، و هر گونه وسيله وحدت‏)، چنگ زنيد، و پراكنده نشويد! و نعمت (بزرگِ) خدا را بر خود، به ياد آريد كه چگونه دشمن يكديگر بوديد، و او ميان دل‌هاى شما، الفت ايجاد كرد، و به بركتِ نعمتِ او، برادر شديد! و شما بر لبِ حفره‏‌اى از آتش بوديد، خدا شما را از آن نجات داد؛ اين چنين، خداوند آيات خود را براى شما آشكار مى‌‏سازد؛ شايد پذيراى هدايت شويد».
این آیه در مورد اختلاف بوجود آمده بین دو نفر از قبيله أوس و خزرج به نام ثعلبة بن غنم و اسعد بن زراره نازل شده است و به صورت عمومی همه مسلمانان را دعوت به وحدت حول مسأله توحید و عدم تفرقه نموده است.

در روایات فراوانی به طرق مختلف و در کتب روایی مختلف شیعه وارد شده که: «المسلم اخ المسلم؛[6] مسلمان برادر مسلمان است.» و به همین سبب هم احکام و حقوق برادری خاصّی از قبیل وجوب حفظ جان و مال و ناموس او بیان گردیده است.[7]
رابطه اخوّت اسلامی یا دینی ربطی به برادری خونی و رضاعی ندارد و بر اساس مسأله توحید و ایمان به پیامبر خاتم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و معاد شکل می‌گیرد که مشترکات همه مسلمانان در سراسر جهان است.

در آیه 23 سوره توبه این نوع اخوّت اسلامی را باعث دوستی و ولایت بین افراد جامعه دانسته است و می‌فرماید:«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَكُمْ وَ إِخْوانَكُمْ أَوْلِياءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْإيمانِ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُون‏؛[توبه/23] اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد! هرگاه پدران و برادران شما، كفر را بر ايمان ترجيح دهند، آنها را ولىّ (و يار و ياور و تكيه‌‏گاه) خود قرار ندهيد! و كسانى از شما كه آنان را ولىّ خود قرار دهند، ستمگرند!» توضیح اینکه: منطوق آیه در مورد اینکه "شما برادران و پدران کافر خویش را ولی خود قرار ندهید" بحث می‌کند؛ و از مفهوم مخالف (و ملازم) آیه استفاده می‌شود که برادران اسلامی خویش را ولیّ و دوست خود قرار دهید. در واقع مفهوم آیه، مستلزم این معنا است که اخوّت اسلامی باعث دوستی و ولایت بین افراد جامعه می‌شود.

نوع دیگری از اخوّت در قرآن کریم و روایات معصومین(علیهم‌السلام) مطرح شده که از آن به اخوّت ایمانی یاد می‌شود و آیه‌ای که به آیه اخوّت مشهور است به آن اشاره دارد. در این آیه شریفه می‌خوانیم: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُون‏؛[حجرات/10] مؤمنان برادر يكديگرند؛ پس دو برادر خود را صلح و آشتى دهيد و تقواى الهى پيشه كنيد، باشد كه مشمول رحمت او شويد!»
دایره این نوع برادری اعتقادی تنگ‌تر از اخوّت اسلامی است و حقوق و تکالیف این نوع برادری بیشتر و دقیق‌تر است.

در روایات بسیاری هم به این نوع برادری اشاره شده است. در روایتی از امام باقر(علیه‌السلام) نقل شده که فرمودند: «الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ لِأَبِيهِ وَ أُمِّهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْمُؤْمِنِينَ مِن‏ طِينَةِ الْجِنَانِ وَ أَجْرَى فِي صُوَرِهِمْ مِنْ رِيحِ الْجَنَّةِ فَلِذَلِكَ هُمْ إِخْوَةٌ لِأَبٍ وَ أُمٍّ؛[8] مومن برادر مؤمن است _ مثل برادر ابوینی(برادری که هم از طرف پدر و هم از طرف مادر، برادر شخص باشد)_ زیرا خداوند مومنین را از خاک بهشت آفریده و در چهره ایشان باد بهشتی را وزانده است».

در سوره حجر به نوعی اخوّت اخصّ اشاره شده که بین متّقین در بهشت وجود دارد و به سبب پرهیز ایشان از گناهانی چون حسد، کینه، عداوت و خیانت(به همه اشکال آن)، بدست می‌آید.[9]

بنابر این اخوّت و برادری در قرآن و روایات به معانی مختلفی استعمال شده است. در مواردی به برادری اعتقادی و فکری برخی افراد توجّه شده. برادری در این معنی به صورت عامّ، خاصّ و اخصّ مطرح گردیده است. هر مرتبه از مراتب این اخوّت حقوق و تکالیف خاصی را به عهده افراد می‌گذارد که در حوزه فقه و اخلاق مورد بررسی قرار می‌گیرد.

اخوّت و برادری مورد نظر در بحث وحدت مذاهب اسلامی از قبیل اخوّت اسلامی و دینی است که در آیه 103 سوره آل عمران به عنوان دلیل حکم به وجوب چنگ زدن مسلمین به ریسمان محکم الهی و حرمت تفرقه و اختلاف بین ایشان، مطرح شده است.

------------------------------
پي‌نوشت:
[1]. مثلا در آیه: «وَ إِنْ كانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُس‏..؛[نساء/12]  و اگر مردى بوده باشد كه كلاله [خواهر يا برادر] از او ارث مى‌‏برد، يا زنى كه برادر يا خواهرى دارد، سهم هر كدام، يك ششم است (اگر برادران و خواهران مادرى باشند).»
[2]. اعراف/111.
[3]. یوسف/69.
[4]. اعراف/65؛ اعراف/73؛ اعراف/85؛ ق/13.
[5]. اسراء/27.
[6]. الكافی، طبع  إسلاميه، ج‏2، ص166و 167؛ الإختصاص، ص27؛ تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان)، ج‏6، ص160و ...
[7]. أَلَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ الْمُسْلِمَ أَخُو الْمُسْلِمِ حَقّاً، لَا يَحِلُّ لِامْرِئٍ مُسْلِمٍ دَمُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ وَ مَالُهُ- إِلَّا مَا أَعْطَاهُ بِطِيبَةِ نَفْسٍ مِنْهُ، وَ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ- حَتَّى يَقُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- فَإِذَا قَالُوهَا فَقَدْ عَصَمُوا مِنِّي دِمَاءَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ‏،[تفسير القمي، ج‏1، ص: 172.] آگاه باشید ای مردم! همانا حقّاً مسلمان برادر مسلمان است. خون و مال شخص مسلمان بر دیگری مباح نیست _ مگر مالی که خود او به دیگری داده باشد _ همانا من امر کردم که با مردم مبارزه شود تا اینکه کلمه "لا إله الا الله" را بگویند و زمانی که گفتند از جانب من خونها و اموالشان محفوظ خواهد بود...»
[8]. الكافی، طبع إسلاميه، ج‏2، ص: 166.
[9]. «وَ نَزَعْنا ما في‏ صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْواناً عَلى‏ سُرُرٍ مُتَقابِلينَ؛[حجر/47] هر گونه غل (حسد و كينه و عداوت و خيانت) از سينه آنها بر مى‏‌كنيم (و روحشان را پاك مى‌كنيم) در حالى كه همه برادرند و بر سريرها روبروى يكديگر قرار دارند.»