چکیده: علم و دانش نافع، در مکتب اسلام بسیار مورد تاکید قرار گرفته است
بسم الله الرحمن الرحیم
مقدمه
همواره علم و دانش در بین جوامع انسانی از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و هست. در دین مبین اسلام به علم آموزی تاکید فراوان شده است. در سایه توجهات اسلام به علم و دانش، مسلمین از لحاظ علمی به جایگاه شایسته ای رسیدند.
اسلام و علم آموزی
حضرت علی (علیه السلام) در حدیثی جایگاه علم نافع را اینچنین بیان می کند: «اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصِّينِ وَ هُوَ عِلْمُ مَعْرِفَةِ النَّفْسِ وَ فِيهِ مَعْرِفَةُ الرَّبِّ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَالَ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله) مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ ثُمَّ عَلَيْكَ مِنَ الْعِلْمِ بِمَا لَا يَصِحُّ الْعَمَلُ إِلَّا بِهِ وَ هُوَ الْإِخْلَاصُ قَالَ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله) نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ عِلْمٍ لَا يَنْفَعُ وَ هُوَ الْعِلْم؛[1]علم را بیاموزید ولو در چین باشد و آن علم معرفت نفس و معرفت خدای متعال است، چنانکه پیامبر اسلام می فرماید: هر کس نفس خود را شناخت (معرفت نفس پیدا کرد) خدای خود را شناخته، پس علم تو صحیح نیست مگر اینکه به علمت عمل نمایی و این اخلاص است. (باز) رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: از علمی که نفع نداشته باشد (اخلاص نداشته باشد) به خدا پناه می برم»
در این حدیث به نکاتی برمی خوریم که به فضل خدا آنها را مورد بررسی قرار می دهیم.
نکته اول: اهتمام به کسب علم
آن زمان سرزمین چین از مملکت اسلامی مسافت زیادی داشته و سفر به آنجا خیلی پر مشقت بوده است. اسلام مسلمین را تشویق به علم آموزی می کرد؛ حتی اگر آموختن علم و دانش مشقت زیادی (رفتن به چین) داشته باشد.
دین اسلام با بهره برداری از اندیشه ها و دستاوردهای ملتهای دیگر (حتی غیر مسلمان) مشکلی ندارد، چنانکه در جنگ بدر هر مشرک اسیری که ده نفر مسلمان را باسواد می کرد آزادی را نصیب خود می ساخت. یا مثلا در جنگ خندق به پیشنهاد سلمان فارسی در اطراف مدینه خندق کندند (که از دستاوردهای ایرانیان بود و یک تکنولوژی مد روز بود ). [2]
شاید برای بعضی از مسلمین آن روز که قرار شد از مشرکان سواد بیاموزند؛ این سوال پیش آمده باشد که: وقتی اسلام بر همه برتری دارد (دین و مرام و مسلک و...) [3]، نباید ما که مسلمانیم و در پناه این دین برتریم؛ خود را محتاج مشرکان قرار دهیم و امثال این شبهات، لیکن از آنجا که دین اسلام، دین منطقی و عقلانی است؛ با استفاده از دستاوردهای علمی سایر ملتها و آیینها مشکلی ندارد اما به شرطی که در خدمت منافع اسلام و مسلمانی باشد.
ناگفته نماند که کسی که برای مدتی به سرزمینهای غیر اسلامی برای فراگیری علم و دانش می رود؛ ممکن است تحت تاثیر محیط آنجا و ... هم قرار بگیرد. این دیگر هنر مسلمانی است که با برنامه ریزی کارآمد، کمترین آسیب را از این رفت وآمد علمی دریافت نموده و حتی بر آنها هم تاثیر مثبت بگذاریم. . بعضی از شهیدان گرانقدر جنگ تحمیلی (شهید چمران و...) که سالها در آمریکا درس خواندند؛ علم زمینی را به معنویت گره زدند وعلم خود را در خدمت اهداف حضرت روح الله (رحمت الله علیه) و اسلام ناب محمدی (صلی الله علیه و آله) قراردادند
علم نافع
در حدیث مولا علی (علیه السلام) از علم نافع سخن به میان آمده است، علمی که معرفت ما را به خدای بزرگ و حکیم بیشتر نماید.علمی که از غرور و بزرگ بینی بدور باشد. شاید در بعضی از دانشها مثل دانشهای تجربی کمتر از دانشهای دیگر مثل الهیات و غیره، سخن از خدا و معنویت به میان می آید ولی این نکته، خللی در مقصود ما ایجاد نمی کند. کسی که علم بیاموزد و آن را در خدمت اخلاق و فطرت و انسانیت قرار دهد؛ در مسیر رسالت علمی خویش قدم برمی دارد.
علم آموزانی که در پی درک دانش و فهم ماوراء طبیعتند؛ چنانکه در پی فهم طبیعت و اتم و الکترونند؛ خداوند مقام اینگونه علم آموزان را بالا می برد: «يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ؛]مجادله/11]خداوند كسانى را كه ايمان آورده اند و كسانى را كه علم به آنان داده شده درجات عظيمى مى بخشد». یعنی کسی که علم و دانش زمینی را به علم معنویت و حقیقت و فطرت پیوند دهد.
مع الاسف در حال حاضر، علم و دانش در جهان در خدمت اهداف استکبار جهانی و اهداف پیدا و پنهان دولتهای ضد الهی قرار گرفته است و این علم وسیله ای شده برای کسب قدرت در جهت سلطه بر ملتها، بی تردید کسی مخالف علم و دانش و پیشرفت و تکنولوژی نیست؛ ولی نباید فطرت الهی و اخلاق و انسانیت را فدای علم و پیشرفت نمود.
نتیجه گیری
اسلام به مقوله علم و دانش اهتمام ویژه ای داشته و گفته حتی اگر در چین (نماد مشقت و سختی) باشد، بروید و آن را فرا بگیرید. البته دین اسلام بر علم نافع تاکید دارد، منفعتی که نیازهای اخلاقی و فطری انسان راــ علاوه بر نیازهای مشروع مادی ــ تامین کند.
پی نوشتها
[1] مصباح الشريعة ، منسوب به امام ششم (عیه السلام)، چاپ اول بیروت 1400 ق، ص13 / الباب الخامس في العلم
[2] انساب الاشراف، ج۱، ص۴۱۰ و سیره النبویه ج۳ ص۲۳۵
[3] پیامبر اسلام فرمود: «الإسلام يعلوا و لا يعلى عليه؛اسلام در سطح بالایی است و هیچ چیزی بالاتر از آن قرار نمی گیرد» ر. ک: نهج الفصاحة، ابوالقاسم پاینده، چاپ چهارم 1382 ش، ص25