از نعمتهای بزرگی که خداوند به انسان عطا کرده و با آن او را از حیوانات برتری داده نعمت زبان است .که با این زبان انسان قادر به فراگیری علم و دانش و برقراری ارتباط با دیگران می گردد.
انسان علم یا معرفت را از دو منبع اصلی فرا می گیرد: منبع الهی، منبع بشری . این دو مکمل یکدیگرند و بازگشت شان به خداوند متعال است .
علم الهی همان علمی است که مستقیما از جانب خداست و از طریق وحی یا الهام و یا رؤیای صادقه به ما می رسد . علم بشری نیز همان علمی است که ما از راه مهارتهای شخصی و آموزش و غیره بدست می آوریم.
یادگیری علم و دانش تا بدانجا اهمیت دارد که نخستین چیزی که خداوند به حضرت آدم (ع ) تعلیم داد اسامی چیزها بود.
در قرآن کریم آمده است:
« وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا...: و خدا همه نامها [ىِ موجودات] را به آدم آموخت... » ( بقره : 31)
یادگیری نامهای اشیا به معنای یادگیری واژه هایی است که سمبل مفاهیم با معانی کلی هستند. پس اگر آدم ابوالبشر تجربه این کار آموزشی را داشته ، همه افراد ذریه اش نیز این تجربه را خواهند داشت.
در ادامه لازم به ذکر است قرآن کریم، مبیّن اهمیت زبان در زندگی انسان است و به همین خاطر نخستین سوره ای که نازل شده نیز، انسان را به خواندن تشویق می کند، در آنجا که جبرئیل در غار حراء به پیامبر ( صلی الله علیه و آله) عرض نمود:
« اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِی خَلَقَ *خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ * الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ : بخوان به نام پروردگارت كه [همه آفریدهها را] آفریده * [همان كه] انسان را از علق بهوجود آورد * بخوان در حالى كه پروردگارت كریمترین [كریمان] است * همان كه به وسیله قلم آموخت * [و] به انسان آنچه را نمىدانست تعلیم داد » ( بقره: 1- 5)
قرآن کریم وجه تمایز انسان از دیگر آفریده ها را توانایی در یادگیری و به کار بستن زبان، به منظور اظهار فضیلیت وجودی خویش می داند.
« خَلَقَ الْإِنْسَانَ *عَلَّمَهُ الْبَیَانَ : انسان را آفرید * به او بیان آموخت » ( رحمن: 3 - 4 )
انسان راه های گوناگونی برای یادگیری دارد که خداوند متعال در قرآن کریم به برخی از بهترین و متناسب ترین آنها با فطرت آدمی اشاره کرده است:
1. تقلید
انسانها بسیاری از رفتارها و عادات خویش را در مرحله آغازین زندگی خود یعنی کودکی از طریق تقلید از خانواده خویش فرا می گیرد. و همچنین مردم بسیاری از وظایف و تکالیف شرعی خویش را از طریق تقلید فرا می گیرند .
قرآن مجید نمونه ایی ذکر نموده که در آن چگونگی فراگیری انسان از طریق تقلید را بیان می کند:
« فَبَعَثَ اللَّهُ غُرَابًا یَبْحَثُ فِی الْأَرْضِ لِیُرِیَهُ كَیْفَ یُوَارِی سَوْءَةَ أَخِیهِ قَالَ یَا وَیْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِیَ سَوْءَةَ أَخِی فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِینَ : نهایتاً [در كنار جسد برادرش سرگردان بود كه] خدا كلاغى رابرانگیخت كه زمین را مىكاوید تا به او نشان دهد چگونه جسد برادرش را پنهان كند . [با دیدن حركات كلاغ] فریاد زد : واى بر من ! آیا عاجز بودم از اینكه مانند این كلاغ باشم تا جسد برادرم را پنهان كنم ؟ ! سرانجام از پشیمانان شد .» ( مائده: 31)
2. آزمایش عملی ، آزمون و خطا
انسان از طریق تجربه عملی در رویارویی با مشکلات گوناگون زندگی و تلاش برای حل و غلبه بر انها به فراگیری می پردازد. خداوند در قرآن مردم را به سیر و گردش در زمین و مشاهده نشانه هایی از خدا در هستی و تفکر درباره آن تشویق می کند.
قرآن کریم به این شیوه آموزشی «آزمون و خطا» در آیات 191 الی 195سوره اعراف اشاره کرده است :
« وَ لَا یَسْتَطِیعُونَ لَهُمْ نَصْرًا وَلَا أَنْفُسَهُمْ یَنْصُرُونَ * وَإِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَى الْهُدَى لَا یَتَّبِعُوكُمْ سَوَاءٌ عَلَیْكُمْ...: و [این شریكانى كه براى خدا قرار مى دهند] نه مى توانند پرستش كنندگان خود را یارى دهند ، ونه قدرت دارند خودشان را یارى كنند .* و اگر آن شریكان را به سوى هدایت بخوانید...»(اعراف:192-193)
با توجه به تمامی سخنانی که تا کنون مطرح نمودیم یادگیری جزء جدایی ناپذیر زندگی ما انسانها است که به واسطه آن قدرت حرکت در مسیر آفرینش را می یابیم و حتی کسانی را که از نگاه ما انسانها دارای عقل سالم و روانی متعادل نباشند هم از طریق شیوه های فطری به امر یادگیری می پردازند. یادگیری امری نیست که ما بتوانیم از آن روی گردانیم و بی توجه باشیم حال که به ماه مهر، ماه آغاز فراگیری علم و تحصیل و دانش آموختگی نزدیک می شویم ، این جمله بهتر برای ما معنا می شود:
ز گهواره تا گور دانش بجوی
آیا به غیر از این کار(تحصیل دانش) به شیوه دیگری قادریم به اهداف خلقت مان دست یابیم؟