اخلاق، یكى از سه بعد عمده در دین است؛ چرا كه اسلام بر سه بعد اصلى «اعتقاد»، «احكام» و «اخلاق» استوار است.
تهذیب و تزكیه اخلاقى انسانها از رذایل و آراستن ایشان به فضایل اخلاقى، از اصول شرایع آسمانى و اهداف غایى انبیاى الهى علیهم السلام به شمار مى رود.
قرآن مجید نیز در چندین آیه از چنین رسالتى براى پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله یاد مى كند. از جمله مى فرماید: «هُوَ الَّذِى بَعَثَ فِى الْأُمِّیینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یتْلُواْ عَلَیهِمْ ءَایتِهِ وَ یزَكِّیهِمْ وَ یعَلِّمُهُمُ الْكِتَبَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِن كَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِى ضَلَلٍ مُّبِینٍ»؛ 1 «او كسى است كه در میان جمعیت درس نخوانده، رسولى از خودشان برانگیخت كه آیاتش را بر آنان مى خواند و آنان را تزكیه مى كند و به آنان كتاب (قرآن) و حكمت مى آموزد، با آنكه قبل از آن در گمراهى آشكار بودند.»
رسول گرامى اسلام صلى الله علیه وآله خود در این باره مى فرمایند: «إنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلاَقِ؛ 2 برانگیخته شدم تا مكرمتهاى اخلاقى را تكمیل كنم.»
در همین راستا حضرت امام رحمه الله نیز در رهنمودهاى خود، ارزشهاى اخلاقى را احیاء كردند و توجه طلاب علوم دینى را به اخلاق و سعادت موعود معطوف داشتند. ایشان مى فرمایند: «اخلاق باید در همه جا و در همه دروس مورد توجه قرار گیرد و اعتقادم بر این است كه باید هر كسى حوزه درسى بزرگ و كوچك دارد، یكى دو دقیقه مقدمتاً و مؤخرتاً درس اخلاق بگوید تا طلاب با اخلاق اسلامى بار بیایند.» 3
تعریف اخلاق
امام راحل در تعریف اخلاق آورده اند: «خُلق عبارت است از حالتى در نفس كه انسان را دعوت به عمل مى كند، بدون رویه و فكر، مثلاً: كسى كه داراى خُلق «سخاوت» است، آن خلق او را وادار به جود و انفاق مى كند، بدون آنكه مقدماتى تشكیل دهد و مرجحاتى فكر كند؛ گویى یكى از افعال طبیعیه او است، مثل دیدن و شنیدن. و همین طور نفس «عفیف» كه این صفت، خُلق آن شده است، به طورى كه حفظ نفس كند كه گویى یكى از افعال طبیعیه او است.» 4
حضرت امام خمینى رحمه الله بر این باورند كه تا هیئت راسخ حاصل نشود، احتمال انجام اخلاق سوء هست: «تا نفس به واسطه ریاضت و تفكر و تكرر به این مقام نرسد، داراى خُلق نشده است و كمال نفس حاصل نگردیده، و بیم آن است كه آن خُلق اگر از كمالات است، زایل شود و عادات و اخلاق سیئه بر آن غالب آید.» 5
ضرورت اخلاق
ایشان فرموده اند: «اگر بخواهید خدمت گزار اسلام باشید، خدمت گزار ملت اسلام باشید، باید دانشگاه، فیضیه و همه آنها كه مربوط به دانشگاه، هستند و همه آنها كه مربوط به فیضیه هستند، در رأس برنامه تحصیلى شان برنامه اخلاقى و برنامه تهذیبى باشد تا فرآورده هاى آن، امثال مطهرى رحمه الله را به جامعه تسلیم كند.» 6
راه‌هاى تحصیل اخلاق عملى
الف. نحوه عملكرد از نظر امام رحمه الله
براى تحصیل ارزشهاى اخلاقى روشهاى گوناگونى وجود دارد:
1. خودآغازى
حضرت امام رحمه الله در بسیارى از ملاقاتهاى خود با روحانیت و اقشار مختلف مردم، بر تزكیه و تهذیب نفس تأكید داشتند و بر این باور بودند كه: «مبدأ هر امرى از خود آدم شروع مى شود.» 7 و اصلاح نفس را «ما باید از خودمان شروع كنیم.» 8
ایشان در جاى دیگرى فرموده اند: «تهذیب را از خودتان شروع كنید؛ چون تا اصلاح نكنید نفوس خودتان را، از خودتان شروع نكنید و خودتان را تهذیب نكنید، شما نمى توانید دیگران را تهذیب كنید. آدمى كه خودش آدم صحیحى نیست، نمى تواند دیگران را تصحیح كند.» 9
«باید از همین حالا، همین جوان 12 ساله، همین جوان 20 ساله كه در مدارس علمى است، باید خودش را آن طورى كه رضاى خدا است و آن طورى كه دستورات الهى است، عادت بدهد به اینكه آن طور باشد. یك قدم براى تحصیل علم بر مى دارید، یك قدم براى اخلاق خوب و تهذیب بردارید. اگر خداى نخواسته آقایان مهذب نباشند، اگر خداى نخواسته آقایان آن طورى كه اسلام مى خواهد نباشند، این ضررش از نفعش بیشتر است. تمام ادیانى كه مختَرَع (ادیان ساختگى) است و تمام ادیانى كه اختراع شده و كذب است، این اشخاص هستند كه تحصیل كرده مؤسس هستند. اشخاصى كه در حوزه هاى علمیه تحصیل كرده اند، لكن مهذّب نبودند. شما ملاحظه بفرمایید رؤساى مذاهب باطله را، مى بینید كه تمامى شان از اشخاصى هستند كه درس خواندند، لكن مهذّب نبودند.»10
2. غنیمت شمردن فرصت جوانى
امام رحمه الله همواره به جوانان سفارش مى كردند: «شما الآن جوان هستید، مى توانید خودتان را تهذیب كنید.» 11 و نیز فرمودند: «نگذارید قواى جوانى از دستتان برود. هرچه قواى جوانى از دست برود، ریشه هاى اخلاق فاسد در انسان زیادتر مى شود.» 12
تأمین دنیا و آخرت
ایشان در فرازى مى فرمایند: «شما جوانید و جوانى را در این راه گذاشته اید، در صورتى كه از نظر دنیوى بر شما چندان نفعى ندارد. اگر این اوقات گرانبها و بهار جوانى را در راه خدا و مصرفى مقدس و مشخص به كار اندازید، ضرر نكرده اید؛ بلكه دنیا و آخرت شما تأمین است. لكن اگر وضع شما به همین منوال باشد كه اكنون مشاهده مى گردد، جوانى را تلف كرده و لباب عمر شما به بیهودگى سپرى شده است. و در عالم دیگر در پیشگاه خدا سخت مسئول [هستید] و مؤاخذه خواهید شد، در صورتى كه كیفر این اعمال و كردار مفسده انگیز شما تنها به عالم دیگر محدود نمى شود. در دنیا نیز با مشكلات و مصائب و گرفتاریهاى شدید و گوناگون دست به گریبان بوده و در گرداب بلا و تیره بختى خواهید افتاد.» 13
انس با قرآن در جوانى
در حدیث است كه «كسى كه قرآن را در جوانى بخواند، قرآن با خون و گوشتش مختلط شود.» نكته آن این است كه در جوانى اشتغال قلب و كدورت آن كمتر است. از این جهت قلب بیشتر و زودتر متأثّر مى شود.» 14
اثر معاشرت و گزینش دوستان خوب
«از وصیتهاى من كه در آستانه مرگ [هستم ] و نفسهاى آخر را مى كشم، به تو كه از نعمت جوانى برخوردارى، آن است كه معاشر خود و دوستان خویش را از اشخاص وارسته و متعهّد و متوجّه به معنویات و آنان كه به حبّ دنیا و زخارف آن گرایش ندارند و از مال و منال دنیا به اندازه كفایت و حدّ متعارف پا بیرون نمى گذارند و مجالس و محافلشان آلوده به گناه نیست و از اخلاق كریمه برخوردارند، انتخاب كن كه تأثیر معاشرت در دو طرف صلاح و فساد اجتناب ناپذیر است. و سعى كن از مجالسى كه انسان را از یاد خدا غافل مى كند پرهیز نمایى كه با خو گرفتن با این مجالس ممكن است از انسان سلب توفیق شود كه خود مصیبتى جبران ناپذیر است.» 15
3. تقدم تزكیه بر تعلیم
در برخى از آیات قرآن كریم تزكیه بر تعلیم مقدم شده است: «وَیزَكِّیهِمْ وَیعَلِّمُهُمُ الْكِتَبَ وَالْحِكْمَةَ»؛ 16 «و تزكیه مى كند آنها را و كتاب و حكمت را به آنها یاد مى دهد.»
امام رحمه الله نیز در برنامه تربیتى و اخلاقى خود تزكیه را مقدم بر تعلیم مى دانند: «تزكیه مقدم است بر همه چیز. طلبه اى كه در مدرسه درس مى خواند، هم دوش با درس، هم قدم با درس تزكیه لازم دارد.» 17
«مهذّب بشوید به آداب اللّه، به سنن اللّه. اگر چنانچه این نباشد، علم اثرى ندارد. آن نورى كه خداى تبارك و تعالى یقْذِفُهُ فِى قَلْبِ مَنْ یشاءُ (خداوند متعال نور علم را در قلب هر كس كه بخواهد مى اندازد) اگر مهذب نباشد، قذف نخواهد شد. یك فنى است كه آن علمى كه نورانیت مى آورد و نور است، خداى تبارك و تعالى آن را عنایت مى فرماید. آن به هر قلبى عنایت نمى شود. هر قلبى لایق آن نیست. تا مهذب نباشد، تا خودش را خالى نكند از اخلاق زشت، خالى نكند از اعمال زشت، تا متوجه خدا نباشد و تمام قلب را به او تسلیم نكند، خداى تبارك و تعالى قذف نمى فرماید.» 18
به گفته امام رحمه الله طلاب و روحانیان در امر تهذیب نفس باید پیش قدم باشند: «همه باید اخلاق خودشان را تهذیب كنند، همه باید جهاد نفس كنند؛ لكن شما [روحانیان ] اولى هستید.» 19
ب. مراتب تحصیل اخلاق عملى از منظر امام رحمه الله
1. بیدارى
امام رحمه الله به این مطلب چنین اشاره مى كنند: «بدان اوّل منزل از منازل انسانیت، منزل یقظه و بیدارى است... و باید دانست كه از موانع بزرگ این یقظه و بیدارى كه اسباب نسیانِ مقصد و نسیانِ لزوم سیر شود و اراده و عزم را در انسان مى میراند، آن است كه انسان گمان كند وقت براى سیر وسیع است.»20
2. تقوا
امام بزرگوار، تهذیب، خودسازى و تقواپیشگى را اساس كار حوزه هاى علمیه مى دانست و عقیده داشت كه آنان با تقوا و تهذیب مى توانند به وظیفه خویش عمل كنند و پیش از پذیرش هر مسئولیتى باید به تهذیب خود بپردازند و رذایل اخلاقى را از خود دور سازند و فضایل را كسب كنند، سپس با زاد و توشه تقوا به راهنمایى و هدایت مردم همت گمارند:
«تقوا را، تقوا را، تقوا را نصب العین خود قرار دهید، فضلا، طلاب علوم دینیه، تقوا، تقوا، تنزیه نفس، مجاهده با نفس، یك مجاهد با نفس مى تواند بر امت حكومت كند. مجاهده كنید، تهذیب كنید حوزه هاى خودتان را.» 21
3. اخلاص
از مسائل بااهمیتى كه براى طلاب علوم دینى توجه به آن ضرورى است، تحصیل اخلاص و پاك سازى و تصفیه نیت است.
باید درس را براى خدا بخوانند؛ یعنى براى دستگیرى و هدایت و ارشاد جهّال درس بخوانند و بندگان خدا را از ورطه جهالت و ضلالت برهانند و هرگز قصد خود را رسیدن به اهداف آلوده دنیوى قرار ندهند.... طلبه ابتدا باید فكر مسندیابى، جاه طلبى، نام جویى، رسیدن به مرجعیت و رهبرى و... را از خویش بیرون كند، والاّ نه عملش به حال او سودى خواهد داشت؛ بلكه هرقدر جلوتر رود، به جهنم نزدیك تر مى شود و اسباب بدبختى خود و در بیشتر اوقات بدبختى امّت و جامعه را فراهم مى كند. ضررهایى كه از سوى غیرمخلص، در طول تاریخ اسلام به این دین حنیف وارد شده و ضربه هایى كه به پیكرش فرود آمده، بى شمار است. تحصیل اخلاص بسى دشوار است و به این سادگى نمى توان به آن - كه شرط اساسى همه كارها است، دست یافت. و احتیاج به مبارزه طولانى و مداوم با نفس و استقامت دارد. خداوند متعال مى فرماید: «الْإِخْلاَصُ سِرٌّ مِنْ أَسْرَارِى اسْتَوْدَعْتُهُ قَلْبَ مَنْ أَحْبَبْتُ مِنْ عِبَادِى؛ 22 اخلاص [و پالایش قصد و نیت ] ، یكى از اسرار من مى باشد كه در دل هر یك از بندگان خویش كه دوست دارم به ودیعت نهاده ام.»
4. ساده زیستى و پرهیز از تشریفات
«یكى از امور مهم این است كه روحانیون باید ساده زندگى كنند. آن چیزى كه روحانیت را پیش برده [و] تا حالا حفظ كرده، این است كه ساده زندگى كردند. آنهایى كه منشأ آثار بزرگ بودند، در زندگى ساده زندگى مى كردند.
مسئله تشریفات حوزه و روحانیت است كه دارد زیاد مى شود. وقتى تشریفات زیاد شد، محتوا كنار مى رود. وقتى ساختمان، ماشین، دم و دستگاهها زیاد شد، محتوا كنار مى رود. موجب مى شود بنیه فقهى اسلام صدمه ببیند. واقعاً نمى دانم با این وضع چه كنم. این تشریفات اسباب مى شود كه روحانیت شكست بخورد. زندگى صاحب جواهر را با زندگى روحانیون امروز بسنجیم. خوب مى فهمیم كه چه ضربه اى به دست خودمان به خودمان مى زنیم.» 23
پی نوشت:
1) جمعه/ 2.
2) مستدرك الوسائل، محدث نورى، مؤسسة آل البیت، قم، 1408 ق، ج 11، ص 187.
3)صحیفه نور، مجموعه رهنمودهاى امام خمینى رحمه الله، مركز مدارك فرهنگ اسلامى، انتشارات شركت سهامى، چاپخانه وزارت ارشاد، 1361 ه. ش، ج 20، ص 56.
4) شرح چهل حدیث، حضرت امام خمینى رحمه الله، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى رحمه الله، 1381 ه. ش، ص 510.
5) همان.
6) صحیفه نور، ج 14، ص 112.
7) صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینى رحمه الله، تدوین و تنظیم نشر آثار امام خمینى رحمه الله، چاپ اوّل، 1378 ه. ش، ج 12، ص 498.
8) همان، ج 17، ص 533.
9) صحیفه نور، ج 13، ص 211.
10) روحانیت و حوزه هاى علمیه از دیدگاه امام خمینى رحمه الله، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى رحمه الله، 1374 ه. ش، ص 366.
11) صحیفه نور، ج 8، ص 286.
12) همان، ص 300.
13) جهاد اكبر، حضرت امام خمینى رحمه الله، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى رحمه الله، چاپ دهم، 1378 ه. ش، ص 60.
14) ر. ك: آداب الصلوة، ص 19؛ اخلاق و تهذیب روحانیت از دیدگاه امام خمینى رحمه الله، انتشارات نسیم، چاپ اوّل، 1378 ه. ش، ص 61.
15) همان، ص 60.
16) آل عمران/ 164.
17) صحیفه نور، ج 19، ص 92.
18) صحیفه امام، ج 2، ص 38.
19) همان، ج 6، ص 287.
20) شرح چهل حدیث، ص 174.
21) صحیفه نور، ج 5، ص 131.
22) منیة المرید فى أدب المفید والمستفید، شهید ثانى، تحقیق رضا مختارى، ناشر مكتب الاعلام الاسلامى، قم المقدسة، چاپ دوم، ص 133.
23) اسلام ناب در كلام و بیان امام خمینى رحمه الله، تبیان (آثار موضوعى) ، دفتر پنجم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى رحمه الله، چاپ پنجم، ص 349.
منبع:سایت ذی طوی نوشته خدادشمس الدینی