چکیده: روایات نبوی که در کتاب‌های روایی نقل شده و به آمدن حضرت مهدی(عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) بشارت می‌دهد به حد تواتر رسیده و یقین‌آور است. و از آن جا که پیامبر اسلام(صلیاللهعلیهوآله) جز از جانب خدا سخن نمی‌گوید، پس بشارت او بشارتی الهی است و از سخن پروردگار سرچشمه می‌گیرد. به همین خاطر موضوع مهدی منتظر(عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از عمیق‌ترین و ریشه‌دارترین مسائل اسلامی بشمار می‌رود، آنچنان که زمینه‌ای برای تشکیک پیرامون اصل مهدویت و انکار مهدی منتظر(عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) و تخطئه احادیث مربوطه، فراهم نبوده و نخواهد بود.
با نگاهی به کتاب‌های روایی شیعه و سنی، روشن میشود که مسأله «مهدویت» و «ظهور مصلحی جهانی» در آخرالزمان ریشه در سخنان پیامبر اسلام(صلیاللهعلیهوآله) دارد، گذشته از این که شیعه به دلیل پیروی از اهل بیت پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) از روایات و منابع بیشتری در این زمینه بهره‌مند است. و می‌دانیم که از نظر شیعه و سنی، پیامبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله) چه در مقام علم و چه در مقام عمل، دارای عصمت است، و البته این باور، در درجه اول به پشتوانه عقل و در درجه دوم با تکیه بر قرآن کریم، به اثبات رسیده، و در کتاب‌های اعتقادی و کلامی، به صورت گسترده به این مطلب پرداخته شده است. علاوه بر این که از نظر شیعه، و با بهره‌گیری از ادله عقلی و نقلی، امامان دوازده‌گانه از اهل بیت پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) نیز دارای مقام عصمت می‌باشند.
بنابراین همان‌طور که خداوند در قرآن می‌گوید: «وَ مَا يَنطِقُ عَنِ الهَْوَى، إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْىٌ يُوحَى [نجم/3] و هرگز از روى هواى نفس سخن نمىگويد! آنچه مىگويد چيزى جز وحى كه بر او نازل شده نيست» سخن پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) ریشه در سخن خدا دارد و بشارت او به آمدن منجی بشریت، بشارتی الهی است. در این نوشتار به متن روایات نمی‌پردازیم، بلکه می‌خواهیم به جایگاه این روایات میان مسلمانان و کتاب‌های روایی شیعه و سنی اشاره کنیم.
در یک نگاه، منابع و کتاب‌های حدیثی شیعه و سنی که از مهدویت یاد کرده‌اند، به دو دسته عمده تقسیم میشود:
الف) کتاب‌های روایی عمومی که دارای موضوعات گوناگون هستند و در میان آن‌ها به احادیث مهدویت هم اشاره کرده‌اند. برای نمونه در میان کتاب‌های شیعه می‌توان به «کتاب سلیم بن قیس» اثر سلیم بن قیس هلالی عامری کوفی(متوفی76ق)، «قرب الاسناد» تألیف حمیری، «بصائر الدرجات» اثر محمد بن حسن بن فروخ صفار قمی، «المحاسن» اثر احمد برقی، «الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد» اثر شیخ مفید، «الکافی» اثر ابوجعفر کلینی، «کفایة الاثر» نوشته خزاز قمی، «بحار الانوار» اثر علامه محلسی و «اثبات الهداه» اثر شیخ حر عاملی اشاره کرد.
علمای اهل سنت در کتاب‌هایشان، روایات مهدویت را ذیل عنوان کتاب «الفتن»، «کتاب المهدی»، «باب المهدی» و یا در بخش مربوط به نشانه‌های قیامت، آورده‌اند؛ برای نمونه می‌توان به کتاب «المصنف» اثر صنعانی، «الفتن» اثر نعیم بن حماد، «المصنف فی الاحادیث» از ابن ابی شیبه، مسند احمد، صحیح بخاری و مسلم، سنن ابن ماجه، سنن ابی داوود، سنن ترمذی، سنن نسائی، صحیح ابن حیان، المستدرک نیشابوری اشاره کرد.
ب) کتاب‌های اختصاصی مهدویت که به خاطر اهمیت این مسئله، جداگانه و به طور مفصل درباره امام مهدی(عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) نوشته شده است. در کتاب‌ها و منابع شیعه می‌توان به کتاب «اخبار الغیبة للحجة» اثر عباس بن هشام ابوالفضل الناشری (متوفی220ق)، «کمال‌الدین» اثر شیخ صدوق، «الغیبة» اثر شیخ طوسی، «الغیبة» اثر کاتب نعمانی، «الفصول العشرة فی الغیبة» و «اربع رسالات فی الغیبة» اثر شیخ مفید اشاره کرد.
در میان کتاب‌های معاصر، دو مجموعه ارزشمند «منتخب الاثر» از حضرت آیت الله صافی گلپایگانی و «معجم احادیث الامام المهدی» از حجة الاسلام علی کورانی، به طور ویژه، تمامی احادیث مربوط به مهدویت را گردآوری کرده است.
در منابع اهل سنت نیز می‌توان به سه کتاب «الاربعون حدیث»، «مناقب المهدی» و «صفة المهدی» از ابو نعیم اصفهانی، «البیان فی اخبار صاحب الزمان» اثر گنجی شافعی، «عقد الدرر فی اخبار المنتظر» از یوسف بن یحیی المقدسی الشافعی، «العرف الوردی فی اخبار المهدی» اثر جلال الدین سیوطی، «القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر» اثر ابن حجر هیثمی، «البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان» از متقی هندی و «موسوعة المهدی المنتظر» اثر دكتر عبدالعليم عبدالعظيم البستوی اشاره کرد.
البته باید یادآوری کرد که در صحیح بخاری و صحیح مسلم، از مهدی موعود به وصف یاد شده است، نه به اسم. در صحیح بخاری از پیامبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله) نقل شده است: «چگونه خواهید بود هنگامی که عیسی بن مریم در میان شما نازل شود در حالی که امام شما، فردی از خود شماست».[1] شارحان بخاری تصریح کرده‌اند که او مهدی منتظر(عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) است.[2] در صحیح مسلم نیز علاوه بر همین حدیث،[3] حدیث دیگری از پیامبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله) نقل کرده که حضرت فرموده است: «در آخر الزمان خلیفه‌ای خواهد بود که مال فراوان به افراد خواهد بخشید»[4].
شیخ عبدالمحسن العباد پس از نقل روابت بخاری و مسلم گفته است: «این احادیث که در صحیحین آمده است، هر چند در آن‌ها کلمه مهدی تصریح نشده، ولی بر صفت‌های مردی صالح دلالت دارد که امامت مسلمانان را در زمان نزول عیسی بر عهده می‌گیرد. احادیث سنن و مسندها و غیره در تفسیر این احادیث موجود در صحیحین آمده است و دلالت دارد بر این که آن مرد صالح، محمد نامیده شده و از اولاد علی بن ابی‌طالب(علیه‌السلام) است و مهدی نامیده میشود و سنت، بخش‌های یکدیگر را تفسیر می‌کند»[5].
احادیث مربوط به مهدی موعود(عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از بیش از چهل نفر از صحابه پیامبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله) روایت شده است[6]. شیخ محمد عبدالمحسن العبّاد از عالمان وهابی معاصر گفته است: «من بر اسامی 25 نفر از اصحابی که احادیث مربوط به مهدی را از پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) روایت کرده‌اند، واقف گشته‌ام» و در ادامه نام آن‌ها را می‌آورد.[7] در کتاب معجم احادیث الامام المهدی(عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) 561 حدیث نبوی از طریق شیعه و اهل سنت و 978 حدیث از امامان اهل بیت(علیهم‌‌السلام) در این باره روایت شده است که مجموع آن‌ها 1539 روایت می‌‌باشد.
درباره تواتر احادیث مربوط به مهدی موعود(عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) کم‌ترین تردیدی نیست. شیخ عبدالمحسن العباد نام برخی از علمای اهل سنت که به تواتر احادیث گواهی داده‌اند را آورده است.[8] در کتاب «اصالة المهدویة» نیز نام 34 نفر از علمای اهل سنت که به متواتر بودن احادیث مهدی منتظر اعتراف نموده‌اند، با ذکر مدرک آن بیان شده است. از جمله حافظ محمد یوسف گنجی شافعی، شمس الدین محمد بن احمد قرطبی، حافظ جمال الدین مزی، ابن قیم جوزی، شیخ مؤمن شبلنجی، ناصر الدین آلبانی، شیخ عبدالعزیز بن باز.[9]
بنابراین با توجه به آن چه گفته شد، روایات نبوی که در کتاب‌های روایی نقل شده و به آمدن حضرت مهدی(عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) بشارت می‌دهد به حد تواتر رسده و یقین‌آور است، و از آن جا که پیامبر اسلام(صلیاللهعلیهوآله) جز از جانب خدا سخن نمی‌گوید، پس بشارت او بشارتی الهی است و از سخن پروردگار سرچشمه می‌گیرد. به همین خاطر موضوع مهدی منتظر(عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از عمیق‌ترین و ریشه‌دارترین مسائل اسلامی بشمار می‌رود، آنچنان که زمینه‌ای برای تشکیک پیرامون اصل مهدویت و انکار مهدی منتظر(عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) و تخطئه احادیث مربوطه، فراهم نبوده و نخواهد بود.
_______________________________________
پی‌نوشت
[1]. «کیف انتم اذا نزل ابن مریم فیکم و امامکم منکم»، صحیح بخاری، ج 2، ص 256، کتاب بدء الخلق، باب نزول عیسی بن مریم.
[2]. فتح الباری، ج 6، ص 383 – 385؛/ و عمدة القاری، ج 16، ص 39 و 40؛/ و فیض الباری، ج 4، ص 44 – 47.
[3]. صحیح مسلم، ج 1، ص 136، کتاب الایمان، حدیث 244.
[4]. «يكون في آخر الزمان خليفة يقسم المال ولا يعده». همان، ج 4، ص 2235، کتاب الفتن و اشراط الساعة، حدیث 2914.
[5]. عقیدة اهل السنة و الاثر فی المهدی المنتظر، ترجمه سید هادی خسروشاهی در مصلح جهانی، ص 103.
[6]. مهدی فقیه ایمانی، اصالة المهدویة فی الاسلام، ص 53 – 56.
[7]. عقیدة اهل السنة والاثر فی المهدی المنتظر، ترجمه سید هادی خسروشاهی در کتاب «مصلح جهانی از دیدگاه شیعه و اهل سنت»، ص 96 و 95.
[8]. همان، ص 100 – 102.
[9]. اصالة المهدویة فی الاسلام، ص 57 – 64.