چکیده: با توجه به قرائن و شواهد بسیار و با توجه به تواتر روایات، مهدی موعود(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از فرزندان امیرالمؤمنین و فاطمه زهراء(علیهماالسلام) می‌باشد، نه از فرزندان عباس، عموی پیامبر.
درباره اصل این که در آخر الزمان، منجی صالحی قیام خواهد کرد که نامش هم نام پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و لقبش مهدی(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) است، کسی که جهان را از ظلم و ستم نجات خواهد داد و در پرتو قوانین اسلامی زمین را از عدالت پر خواهد کرد، میان شیعه و سنی اختلافی نیست؛ زیرا احادیث متواتری در این باره از پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) روایت شده است، به گونه‌ای که کمتر مسأله‌ای را می‌توان یافت که احادیث مربوط به آن در این حد از تواتر باشد. در این رابطه می توانید به این مقاله مراجعه کنید.
در این نوشتار می‌خواهیم با استفاده از روایات، به بررسی هویت و شخصیت امام مهدی(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) و این که او از چه نسلی است بپردازیم. چرا که در برخی روایات اهل سنت نقل شده حضرت مهدی(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از نسل عباس عموی پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) است نه از نسل خود پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله).
شیعه دوازده امامی، با استفاده از روایاتی که از پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و اهل بیت او(علیهم‌السلام) نقل شده و در منابع اهل سنت نیز آمده، بر این باور است که مهدی موعود(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از عترت و اهل بیت پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) از نسل امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا(علیهماالسلام) و از نسل امام حسین(علیه‌السلام) و فرزند امام حسن عسکری(علیه‌السلام) است.
از میان روایاتی که پیرامون مهدی موعود(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) در منابع روایی شیعه و سنی آمده، 407 روایت دلالت دارد بر این که او از عترت پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) است[1] 427 روایت دلالت بر این دارد که او از نسل امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا(علیهماالسلام) می‌باشد[2] در 208 روایت، از نسل امام حسین(علیه‌السلام) شمرده شده است[3] و 107 روایت دلالت دارد بر این که او فرزند امام حسن عسکری(علیه‌السلام) است.[4] البته در 125 روایت، مهدی موعود(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از فرزندان امام حسن و امام حسین(علیهماالسلام) معرفی شده است[5] دلیلش این است که مادر امام باقر(علیه‌السلام)، فاطمه دختر امام حسن(علیه‌السلام) بوده است، به همین خاطر امام باقر و دیگر امامان پس از او تا امام دوازدهم، همه از نسل امام حسن و امام حسین(علیهماالسلام) میباشند.
اما در برخی روایات اهل سنت، مهدی موعود(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از نسل عباس عموی پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) معرفی شده است، که به آن روایات اشاره می‌کنیم:
1. پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به عموی خود عباس فرمود: «خداوند اسلام را با من آغاز کرد و به جوانی از فرزندان تو پایان خواهد داد، او کسی است که مقدم بر عیسی بن مریم می‌باشد».[6]
2. در روایتی دیگر پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به عباس فرمود: «مهدی در آخر الزمان از نسل توست، خداوند اسلام را با ما آغاز کرد و به ذریه تو پایان می‌دهد».[7]
3. از عثمان بن عفان روایت شده که از پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) شنیدم که فرمود: «مهدی از فرزندان عمویم عباس است»[8].
روایات دیگری نیز با همین مضامین نقل شده است.[9]
درباره این روایات نکاتی را بیان می‌کنیم:
1. سند روایات: تمامی روایات از نظر سندی دارای اشکال میباشند و قابل احتجاج نیستند. در برخی روایات، گذشته از اینکه به صورت مرسل یا مرفوع نقل شده اند، گروهی از علمای اهل سنت نیز آن را تضعیف کرده‌اند. و اگر در روایتی کسی مانند حاکم نیشابوری، آن را صحیح السند دانسته اما ذهبی آن را تضعیف کرده است. علمای اهل سنت تک تک سندهای این روایات را نقد کرده‌اند و هیچ روایتی نمانده مگر اینکه یکی از رجالش مجهول بوده، یا آن را از موضوعات دانسته‌اند و یا به خاطر غلو در بنی عباس، متهم شده است.[10]
برای نمونه به سند همان سه روایتی که در بالا آورده شد، اشاره می‌کنیم:
روایت اول به صورت مرفوع یا مرسل نقل شده است و گروهی از علمای اهل سنت، آن را ضعیف دانسته‌اند؛ برای نمونه ابوعبدالله ذهبی گفته است: «آفت این روایت، محمد بن مخلّد عطار است و شگفت از خطیب (بغدادی) است که آن را نقل کرده و از ضعفش سخن نگفته است. شاید بدان جهت سکوت کرده که چون ضعفش آشکار است».[11] جلال الدین سیوطی آن را از موضوعات (احادیث ساختگی) دانسته[12] و برخی دیگر آن را غریب و منکر شمرده‌اند.[13]
روایت دوم در ذخائر العقبی به صورت مرسل نقل شده است.[14] ابوالحسن هیثمی در کتاب مجمع الزوائد پس از آن که روایت را با سندش نقل می‌کند، می‌گوید: «طبرانی آن را در الاوسط روایت کرده است و در سند این روایت عبدالاول بن عبدالله معلم است که من او را نمی‌شناسم و دیگر راویان، ثقه هستند».[15]
اما در سند روایت سوم که مشهورترین روایات در این باره است، «محمد بن ولید القرشی» است و او تنها فردی است که آن را روایت کرده است. ابن جوزی درباره او گفته است: «در رجال این روایت محمد بن ولید مُقری است. ابن عدی درباره‌اش گفته است: او جعل حدیث می‌کرد و اسانید و متون را تغییر می‌داد. ابن ابی معشر او را کذاب نامیده است. سمهودی نیز او را وضّاع (حدیث‌ساز) شمرده است».[16] ذهبی نیز همین را درباره او آورده است.[17]
2. روایاتی که دلالت می‌کنند بر این که مهدی موعود(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از نسل عترت پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و از نسل امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا(سلام‌الله‌علیهما) می‌باشد، بسیار فراوان و فوق حد تواتر است؛ همان طور که اشاره شد 407 روایت دلالت دارد بر این که او از عترت پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و 427 روایت دلالت بر این دارد که او از نسل امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا(علیهماالسلام) می‌باشد. بنابراین روایاتی که مهدی موعود را از نسل عباس، عموی پیامبر می‌داند، در برابر این دسته از روایات، نه از حیث سند و نه از حیث شماره، تاب مقابله ندارند.
3. در برخی روایات تصریح شده است که مهدی موعود(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از خاندان عباسی نیست، بلکه از نسل علی(علیه‌اسلام) است. در کتاب «الغیبه» شیخ طوسی آمده: در روایتی از عباس پرسیده شده: آیا (مهدی) از فرزندان توست؟ و او در پاسخ می‌گوید: «به خدا قسم او از فرزندان من نیست، بلکه از فرزندان علی است».[18] و یا در روایتی پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرماید: «تا زمانی‌که فرمان‌روایی بنی عباس از بین نرود، مردم در آسودگی نخواهند بود و پس از نابودی فرمان‌رواییشان، همچنان در فتنه خواهند بود تا اینکه مهدی قیام کند».[19]
البته همچنان که سند روایاتی که مهدی موعود(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) را از نسل عباس می‌دانست اشکلات فراوانی داشت، در سند این روایات نیز مناقشه شده است؛ مانند همین دو روایت که سند آن کامل نیست. با این حال این دو دسته روایات با یکدیگر در تعارض هستند و دلیلی بر ترجیح یک دسته بر دیگری نیست، و اگر قابل تأویل نباشند، باید هر دو را کنار گذاشته و به اصطلاح علمی، تساقط می‌کنند و آن دسته از روایاتی می‌ماند که مهدی موعود(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) را از ذریه پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و از فرزندان امام علی و فاطمه زهرا(سلام‌الله‌علیهما) می‌داند.
بنابراین با توجه به قرائن و شواهد بسیار و با توجه به تواتر روایات، مهدی موعود(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از فرزندان امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا(علیهماالسلام) می‌باشد.
____________
پی نوشت
[1]. آیت الله صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ج 2، ص 125 – 130؛ برای نمونه «هو رجل من عترتی»، «هو رجل من اهل بیتی»، «هو رجل من عترة النبی»، «المهدی منا اهل البیت» در کتاب «الفتن»/ «یخرج رجل من اهل بیتی» در کتاب «المعجم الکبیر».
[2]. همان، ص 142 – 152؛ برای نمونه «ان علی بن ابی طالب امام امتی و خلیفتی علیها من بعدی، و من ولده القائم المنتظر...» در کتاب «فرائد السمطین»/ «عن علی علیه‌السلام: هو رجل منی» در کتاب «الفتن».
[3]. همان، ص 158 – 161؛ برای نمونه «لو لم یبق من الدنیا الا یوم واحد لطول الله عزوجل ذلک الیوم حتی یبعث فیه رجلا من ولدی .... هو من ولدی هذا، و ضرب بیده علی الحسین» در کتاب «صفةالمهدی».
[4]. همان، ص 195 – 201؛ برای نمونه «.... فبعده ابنه الحسن یدعی العسکری و بعده ابنه محمد یدعی بالمهدی و القائم و الحجة ....» در کتاب «ینابیع المودة».
[5]. همان، ص 153 – 157؛ برای نمونه «یولد منهما – یعنی الحسن و الحسین – مهدی هذه الامة» در کتاب «ذخائر العقبی»/ «و الذی بعثنی بالحق یولد منهما مهدی هذه الامة» در کتاب «المعجم الکبیر».
[6]. «ان الله ابتدأ بی الاسلام و سیختمه بغلام من ولدک و هو الذی یتقدم لعیسی بن مریم»، معجم احادیث الامام المهدی، ج 1، ص 201.
[7]. «منک المهدی فی آخر الزمان ..... ان الله فتح بنا الامر و بذریتک یختم»، همان ص 203.
[8]. «المهدی من ولد العباس عمی»، همان ص 210 – 211.
[9]. همان، ص 199 – 214.
[10]. همان، ص 199 – 214.
[11]. میزان الاعتدال، ج 1، ص 89، حدیث 328.
[12]. اللئالی المصنوعه فی الاحادیث الموضوعه، ج 1، ص 435.
[13]. معجم احادیث الامام مهدی، ج 1، ص 201.
[14]. ذخائر العقبی، ج 2، ص 406.
[15]. مجمع الزوائد، ج 5، ص 187 و 188.
[16]. فیض القدیر، ج 6، ص 278، حدیث 9242.
[17]. میزان الاعتدال، ج 4، ص 59، شماره 8293.
[18]. «قلت: من ولدک؟ قال: لا والله ما هو من ولدی و لکن من ولد علی»، الغیبة، ص 187، حدیث 146.
[19]. «لم یزل الناس بخیر فی رخاء ما لم ینقض ملک بنی العباس، فاذا انتقض ملکهم، لم یزالو فی فتن حتی یقوم المهدی»، عقد الدرر، ص 48، باب 4، حدیث 1/ عرف السیوطی، الحاوی، ج 2، ص 84.