چکیده:القاب امام باقر علیه السلام؛ راهگشای انسانیّت!
امام محمّد باقر علیه السلام نیز همانند تمامی اهل بیت علیهم السلام انسانی کامل و معصوم و حجّت الهی است که صحبت درباره ایشان همانند برداشتن کاسه‌ای آب از دریایی بیکران فضیلت است. با نگاهی با القاب امام پنجم شیعیان حضرت اباجعفر محمّدبن علیّ‌بن الحسین (علیهم السلام) از نگاه آیات و روایات به بررسی گذرای شخصیّت ایشان می‌پردازیم امید آنکه ما نیز لیاقت و توفیق مشایعت ایشان را داشته باشیم؛ ان شاء الله!
اَمین
امانتداری یکی از خصال شایسته انسانی است که هم قرآن کریم و هم اهل بیت عصمت و طهارت بر آن تأکید دارند. قرآن کریم می‌فرماید:« إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها [نساء/58] خداوند به شما فرمان مىدهد كه امانت‌ها را به صاحبانش بدهيد.» همچنین امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:« اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَلَيْكُمْ بِأَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَى مَنِ ائْتَمَنَكُمْ- فَلَوْ أَنَّ قَاتِلَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع ائْتَمَنَنِي عَلَى أَمَانَةٍ- لَأَدَّيْتُهَا إِلَيْهِ [1] از خدا بترسيد و بر شما باد به اداء امانت به صاحبش كه به شما سپرده و اگر كشنده امير مؤمنان به من امانتى سپارد البته كه آن را به وى ادا كنم.» یکی از القاب امام باقر علیه السلام "امین" است. با اینکه تمامی ائمّه معصومین از هر جهت در نهایت امانتداری بوده‌اند امّا علّت شهرت امام باقر علیه السلام به لقب امانتداری چه چیزی می‌تواند باشد؟ به دلیل فضای آماده‌ای که برای بیان معارف الهی و اسلامی از گنجینة‌الأسرار دل امام باقر علیه السلام به وجود آمده بود ایشان با برپایی محافل علمی و دانشجوییِ فوق العاده در آن زمان، مطالب علمی گهربار فراوانی را که در دل داشتند بروز دادند و همگان متوجّه حقایق علمی که در وجود ایشان بود شدند. از این جهت شاید مردم آن عصر ایشان را به عنوان امانتدار علوم بی‌انتهای الهی شناختند و به این نام – امین – یعنی امانتدار حقایق و اسرار الهی نامیدند. در زیارت امین الله نیز، اهل بیت علیهم السلام را با همین لقب صدا سلام می‌دهیم و می‌خوانیم:« السّلامُ عَلیکَ یا أَمینَ اللهِ فی أرضِه ».
باقر العلوم
علم آموزی بسیار مهم است. علم، ابزار رفاه در دنیا و ابزار تأمین آخرت و کمال انسان می‌باشد. قرآن کریم فاصله عالم و جاهل را اینگونه بیان می‌کند:« قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْباب [زمر/9] بگو: «آيا كسانى كه مىدانند با كسانى كه نمىدانند يكسانند؟! تنها خردمندان متذكّر مىشوند!»» پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله نیز در رابطه با ارزش علم آموزی می‌فرمایند:« طَالِبُ الْعِلْمِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْمُجَاهِدِينَ وَ الْمُرَابِطِينَ وَ الْحُجَّاجِ وَ الْعُمَّارِ وَ الْمُعْتَكِفِينَ وَ الْمُجَاوِرِينَ وَ اسْتَغْفَرَتْ لَهُ الشَّجَرُ وَ الرِّيَاحُ وَ السَّحَابُ وَ الْبِحَارُ وَ النُّجُومُ وَ النَّبَاتُ وَ كُلُّ شَيْءٍ طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْس [2] طالب علم نزد خدا از مجاهدان و مرزداران و حاجيان و عمرهكنندگان و معتكفان و مجاوران خانه خانه بالاترند، و درختها و بادها و ابرها و درياها و ستارگان و گياهان و هر چيزى كه خورشيد بر او مىتابد برايش از خدا آمرزش مىخواهند.» امّا لقب "باقر" به معنای شکافنده است و دلیل نام‌گذاری این امام همام به این لقب همانا پرده‌برداری ایشان از روی علوم مختلفی بود که تا به آن روز سخنی از آن‌ها در میان نبود. یعنی حضرت، مطالب علمی را مطرح می‌کردند که سرنخ‌های علوم جدید و ناشناخته را به دست بشر داد و از همین جهت می‌توان گفت که دریای یک شکل علم را شکافتند و از عمق دریای علم، مرواریدهای ارزشمندی را نمایان کردند که تابه‌حال هیچ دانشمندی ندیده، نشینیده و نفهمیده بود. این یکی از مهم‌ترین شرایط علم آموزی است. دانشجو باید بداند که دریای علم بی کرانه است و نباید به همین علومی که در اختیار بشر است اکتفا کرد بلکه هر چه این دریا شکافته شود باز هم علوم و معارف نو دیگری سر بیرون خواهد آورد.
شاکر
صفت شکر از فضائل اخلاقی و انسانی است که قرآن کریم در رابطه با آن می‌فرماید:« وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزيدَنَّكُمْ [ابراهیم/7] و (همچنين به خاطر بياوريد) هنگامى را كه پروردگارتان اعلام داشت: «اگر شكرگزارى كنيد، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود» و تا درجه‌ای اهمّیت دارد که خداوند خود را نیز با همین صفت صدا می‌زند و می‌فرماید:« وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللَّهَ شاكِرٌ عَليمٌ بقره/158] و كسى كه فرمان خدا را در انجام كارهاى نيك اطاعت كند، خداوند (در برابر عمل او) شكرگزار، و (از افعال وى) آگاه است.» امام باقر علیه السلام نیز همیشه شکر خداوند را بر زبان داشت و دیگران را نیز با این رفتار به حمد و سپاس الهی دعوت می‌کرد. علّت لزوم شکر الهی این است که سود شکر خدا به خود انسان بازمی‌گردد. خداوند می‌فرماید:«وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَ مَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَميدٌ [لقمان/12] ما به لقمان حكمت داديم (و به او گفتيم:) شكر خدا را به‌جاى آور! هر كس شكرگزارى كند، تنها به سود خويش شكر كرده و آن كس كه كفران كند، (زيانى به خدا نمىرساند) چرا كه خداوند بىنياز و ستوده است.» اگر در شكر تعبير به مضارع كرده، كه دلالت بر استمرار دارد، و در كفر تعبير به ماضى كرده، كه تنها يك بار را مىرساند، براى اين است كه شكر وقتى نافع است كه استمرار داشته باشد، ولى كفر با يك بار هم ضررش خواهد رسيد.[3] شکر، باید زیاد و مستمر باشد تا تأثیر واقعی در کمال انسان را داشته باشد یعنی همانگونه که امام باقر علیه السلام و بقیه اهل بیت علیهم السلام انجام می‌دادند.
هادی
هدایت کردن یک نفر بسیار مهم است چه برسد به هدایت یک جامعه! امير مؤمنان عليه السّلام فرمود: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله مرا به يمن فرستاد و به من فرمود: « يا علي لا تقاتلن أحدا حتّى تدعوه، و أيم اللّه لئن يهدي اللّه على يديك رجلا خير لك مما طلعت عليه الشمس و غربت، و لك ولاؤه يا علي [4] اى على! با كسى جنگ مكن مگر آنكه او را [به اسلام] دعوت كنى و به خدا سوگند اگر خدا انسانى را به دست تو هدايت كند براى تو بهتر است از آنچه خورشيد بر آن طلوع و غروب نموده. و ولايتش با توست اى على.»لقب هدایتگری جامعه در مورد امام باقر علیه السلام دلیل بسیار واضحی دارد زیرا با جاری کردن سرچشمه‌های جوشان علم زلال الهی در محافل دانش، باعث آشنایی مردم و هدایت آن‌ها شدند.
امیدواریم که فضایل ائمه هدی علیهم السلام باعث پیروی ما از راه نورانی ایشان شود.ان شاء الله.
پی‌نوشت
[1] بحارالأنوار، ج72، ص 114
[2] إرشاد القلوب إلى الصواب، ج1، ص 164
[3] ترجمه الميزان، ج16، ص 321