چکیده:اگر اقتصادمان ایمان بیاورد خدا ما را یاری می‌کند.
ایمان در اقتصاد
ایمان به خدای متعال در تمامی امور زندگی فردی و اجتماعی انسان سرایت دارد و در شرایط هجوم و نفوذ اقتصادی و در واقع جنگ اقتصادی باید به اقتصاد از نگاه دین نظر کنیم و برای حل این مشکل همانند مشکلات دیگر نگاه دین را جستجو کنیم.
یکی از ابعاد اقتصاد دینی، نگاه مؤمنانه به آن است. اقتصاد نیز باید در جامعه اسلامی ایمان به خدا داشته باشد. ایمان به خداوند در اقتصاد یعنی به راه و روش اسلامی در اقتصاد و نیز وعده ها و حذرهای الهی در باب اقتصاد اطمینان داشته و بر طبق همان ها عمل شده، مطمئن بود که به اقتصادی قوی و مستحکم و مطمئن نائل خواهیم شد. در این نوشتار سعی می‌کنیم به تعدادی از مولفه‌های ایمان اقتصادی به عنوان یکی از شاخه‌های ایمان که در آیات و روایات به آن تأکید شده اشاره ای اجمالی داشته باشم.
مولفه‌های ایمان اقتصادی
ریشه اقتصاد مؤمنانه، اعتقاد درونی و باور قطعی به این است که تمامی دارایی‌های عالم، ملک صد در صد خداوند عالم است:« لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَميد [لقمان/26] آنچه در آسمان‌ها و زمين است از آنِ خداست، چرا كه خداوند بىنياز و شايسته ستايش است!»
ابتدا تعریفی از ایمان را که در احادیث نقل شده با هم مرور می‌کنیم: عبد السلام بن صالح از امام رضا (ع) و او از پدرانش نقل مىكند كه پيامبر خدا (ص) فرمود:« الْإِيمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْكَان [1] ايمان شناخت با قلب و اقرار با زبان و عمل كردن با اعضاى بدن است». پس ایمان اقتصادی نیز درجات قلبی، لسانی و عملی دارد. البته ما در اینجا فقط به بُعد مرتبه قلبی آن اشاره می‌کنیم.
ایمان قلبی به اقتصاد دینی
شاید مهم‌ترین بخش از ایمان همین مرتبه قلبی آن است زیرا همه چیز از همین اعتقاد و رسوخ قلبی نشأت می‌گیرد. اگر انسان قلبا به چیزی اعتقاد نداشته باشد به زبان نیز نمی‌آورد و اگر بیاورد عمل نمی‌کند و اگر عمل بکند استقامت نخواهد کرد و بالأخره کم خواهد آورد. اعتقاد اقتصادی یکی از شاخه‌های اعتقاد به اصول عقاید و توحید الهی است. اینک به چند نمونه از ایمان اقتصادی قلبی اشاره می‌کنیم؛
1- توحید در رازقیّت خدا
این صفت، یکی از اوصاف افعالی خداوند متعال است. صفات افعالی خداوند به صفاتی گفته می‌شود که در ارتباط با مخلوقات است. خداوند متعال با طرح سؤالی به بیان توحید در رازقیّت خداوند می‌پردازد و می‌فرماید:« قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض ... فَسَيَقُولُونَ اللَّهُ فَقُلْ أَ فَلا تَتَّقُون [یونس/31] بگو: «چه كسى شما را از آسمان و زمين روزى مىدهد؟ ... بزودى (در پاسخ) مىگويند: «خدا»، بگو: «پس چرا تقوا پيشه نمىكنيد (و از خدا نمىترسيد)؟!» شاکله اصلی اقتصاد دینی همین توحید در رازقیّت خداوند است. اگر انسان‌ها متوجه باشند که تنها خداوند روزی می‌دهد به دنبال آن در تمامی ابعاد اقتصاد، سعی در تحقّق ارزش‌های اسلامی خواهند داشت. " رزق" به معنى عطا و بخشش مستمر است، و از آنجا كه بخشنده تمام مواهب در حقيقت خدا است،" رازق" و" رزّاق" به معنى حقيقى تنها بر او اطلاق مىشود، و اگر اين كلمه در غير مورد او به كار رود، بدون شك جنبه مجازى دارد.[2] اين نكته نيز لازم به تذكر است كه مفهوم آن تنها در نيازهاى مادى خلاصه نمىشود بلكه هر گونه عطاى مادى و معنوى را شامل مىگردد.[3]
2- دنیا یا آخرت
یکی از مهم‌ترین اعتقادات دینی، مسأله دنیا و آخرت است. اعتقاد به دنیای محض از طرفی و نیز فراموش کردن محض آخرت از طرف دیگر در دین اسلام باطل شمرده شده‌اند. بلکه تنها استفاده از دنیا برای آخرت صحیح است. در این باره قرآن کریم می‌فرماید:« وَ ابْتَغِ فيما آتاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصيبَكَ مِنَ الدُّنْيا وَ أَحْسِنْ كَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُفْسِدين [قصص/77] و در آنچه خدا به تو داده، سراى آخرت را بطلب و بهرهات را از دنيا فراموش مكن و همانگونه كه خدا به تو نيكى كرده نيكى كن و هرگز در زمين در جستجوى فساد مباش، كه خدا مفسدان را دوست ندارد!» این آیه خود به تنهایی دقیق‌ترین نظر در انتخاب بین دنیا و آخرت را بیان می‌دارد. همچنین از روایات اهل بیت علیهم السلام برمی‌آید دعای برای توسعه رزق و رفاه مادی را به ما سفارش کرده‌اند. « امام باقر علیه السلام مردی را دید که دعا می‌کرد: " اللهم إني أسألك من رزقك الحلال"،( یعنی خدایا رزق حلال از تو مسئلت می‌کنم) فقال أبو جعفر (عليه السلام): «سألتَ قوت النبيين، قل: اللهم إني أسألك رزقا واسعا طيبا من رزقك [4] حضرت باقر علیه السلام فرمود:«رزق و روزی پیامبران را درخواست کردی! بلکه اینطور بگو: خدایا رزقی وسیع و پاکیزه از روزی‌ات را درخواست می‌کنم».
3- حلال خوری
بعد از اعتقادات اصلی توحیدی به فروعات و شاخه‌های اعتقادی برمی‌خوریم که یکی از آن‌ها اعتقاد به استفاده از مال حلال و پرهیز از مال حرام است. قرآن کریم در قسمت‌های مختلف به این مطلب اشاره می‌کند مثل این که می‌فرماید:« يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ وَ اشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُون [ بقره/172] اى كسانى كه ايمان آوردهايد! از نعمتهاى پاكيزهاى كه به شما روزى دادهايم، بخوريد و شكر خدا را بجا آوريد اگر او را پرستش مىكنيد!» همانطور که مشخص است این آیه شریفه به وضوح یکی از آثار ایمان را استفاده از طیّبات( حلال خوری ) بیان کرده پس به تبع آن اعتقاد به حلال خوری نیز از آثار ایمان توحیدی است.
این اعتقاد دو قسم دارد قسم اول اینکه برای در امان ماندن از عقوبت الهی باید فقط به دنبال رزق و مال حلال بود و قسم دیگر اینکه حلال خوری باعث زیاد شدن رزق و روزی نیز می‌شود. در رابطه با قسم دوم به یک آیه اشاره می‌کنیم. «مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ [طلاق/2-3] هر كس از خداى بترسد خداى تعالى براى او گشايش قرار مىدهد و از راهي كه گمان نمىبرد به او روزى مىدهد». ترس از گناه یعنی همان تقوای همه‌جانبه از جمله دوری کردن از مال حرام و ممنوعات الهی!
خلاصه اینکه؛
اقتصاد نیز باید ایمان بیاورد تا نصرت و یاری خداوند او را احاطه کند.
پی‌نوشت
[1] الخصال، ج1، ص 179، 239
[2] تفسير نمونه، ج8، ص 276
[3] تفسير نمونه، ج9، ص 16
[4] البرهان في تفسير القرآن، ج4، ص 23 ( به نقل از الكافي 2، 402)