چکیده: معلمی، شغلی است توأم با عشق. معلم، یک انسان به تمام معنا عاشق است و عاشقانه تعلیم می‌دهد. از نخستین نشانه یک معلم موفق، برخورداری از سوز و گداز تعلیم و تربیت است.
به مناسبت دوازده اردیبهشت سالروز شهادت استاد مرتضی مطهری در بهار سال هزار و سیصد و پنجاه و هشت شمسی که در ایران اسلامی به روز «بزرگداشت مقام معلم» نامگذاری شده شایسته است جایگاه و ارزش مقام در اسلام بیان شود چه اینکه والاترین جایگاه معلمی مربوط به خداوند است زیرا از منظر قرآن کریم اوّلین معلّم و تعلیم دهند تمام موجودات عالم ازجمله انسان‌ها خود خداوند متعال است چنانکه قران کریم تأکید می‌فرماید: «و علّم آدم الاسماء کل‌ها [بقره/ 31] دانش اسماء (علم اسرار آفرینش و نامگذاری موجودات) را همگی به آدم آموخت» و می‌فرماید: «الرحمن ـ علّم القرآن ـ خلق الانسان ـ علّمه البیان [الرحمن/ 1 الی 4] خدای‌رحمان، قرآن را تعلیم فرمود، انسان را آفرید و به او بیان را تعلیم کرد» و در نحوه روند معلمی الهی می‌فرماید: «الذّی علّم بالقلم [علق/ 4] خدایی که به‌وسیله قلم، تعلیم نمود» و می‌فرماید: «علّم الانسان ما لم یعلم [علق/ 5] به انسان آنچه را نمی‌دانست تعلیم داد».
بنابراین بی‌جهت نیست که نام معلم چنان باعظمت است که در جای‌جای متون اسلامی از معلم تجلیل به‌عمل آمده، و علاوه بر اینکه خداوند متعال خود را معلم خوانده و رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نیز این‌چنین به مقام معلمی خود افتخار نموده و فرمودند: «انما بعثت معلما [1] به‌درستی که من معلم برانگیخته شدم» و امام علی (علیه‌السلام) تکریم و بزرگ داشت معلم را تکریم پروردگار دانسته و می‌فرماید: «من وقّر عالماً فقد وقّر ربّه [2] هرکسی عالمی را احترام کند، به تحقیق خدا را احترام کرده است» و در تکریم امام حسین (علیه‌السلام) از مقام معلم نقل‌شده است: «وقتی فرزند امام (علیه‌السلام) سوره حمد را نزد ایشان خواند، امام برای معلم او هزار دینار فرستاد و به او لطف‌ها کرد. به حضرت گفتند: آیا گمان نمی‌کنید که در این بذل و بخشش افراط کرده‌اید و بیش از آنچه سزای معلمی است، به او بخشیده‌اید؟ امام (علیه‌السلام) بی‌درنگ و با صدای بلند فرمود: این عطا کجا و اجر آموزگار کجا!».[3]
معمولاً معلمین موفق از حیث علمی، هنری، فرهنگی از حیث معنوی و اخلاقی نیز دارای تعالی بوده و نظر دیگران را به خود جلب می‌کنند و برای آنان سر مشق می‌شوند. از این باب در نظر دانش آموزان، معلمان همواره نقش الگویی دارند، معلمان با آموزش‌های مستقیم و غیرمستقیم خود، نقش تعیین‌کننده هم در نگرش و هم در رفتار دانش آموزان خود دارد تا جایی که این تأثیر، سالیان سال در ذهن ایشان باقی می‌ماند. گفتار، نوع حرکت و رفتار یک معلم بر دانش‌آموز تأثیر داشته و مورد پذیرش قرار می‌گیرد. بنابراین در بحث الزامات اخلاقی تعلیم از میان صفات خوب یک معلم، برخی برجسته‌اند که به آنها به‌این‌ترتیب اشاره می‌شود:
اول. علاقه شدید به آموختن: معلمی، شغلی است توأم با عشق. معلم، یک انسان به‌تمام‌معنا عاشق است و عاشقانه تعلیم می‌دهد. از نخستین نشانه یک معلم موفق، برخورداری از سوز و گداز تعلیم و تربیت است، چه اینکه «افراد حتی با مطالعه بهترین نظریه‌های تعلیم و تربیت، مربی نمی‌شود. معلمی که قواعد عمومی و اختصاصی تربیت و اصول روان‌شناسی را می‌داند، ولی از عشق به تعلیم و تربیت، آتش‌به‌جان ندارد، در شغل خود هزاران بار بیشتر از زمانی که از این قواعد و این اصول چیزی نمی‌دانسته، در خطر اشتباه است».[4]
دوم. رعایت عدالت: یک معلم خوب باید بداند دانش آموزان او از استعداد و قدرت درک و یادگیری متفاوت برخوردارند، بنابراین باید حال آنان را از حیث فهم، ادراک و گنجایش ذهنی در نظر گرفته، برای تدریس و کمک به ایشان از راه‌های مختلف و عوامل گوناگون بهره بگیرد. همچنین باید میان دانش‌آموز درس‌خوان و مرتب بادانش آموز ضعیف و نامرتب، تفاوت منطقی قائل شود. البته این تفاوت هرگز به معنای تبعیض نیست، بلکه از عدالت سرچشمه می‌گیرد.
سوم. تواضع و اخلاص: امام صادق (علیه‌السلام) تأکید می‌فرماید: «علم را بجویید و با آن به بردباری و وقار آراسته گردید و در مقابل شاگرد خود و یا معلم، تواضع پیشه کنید».[5]
چهارم. پذیرش حق و یگانگی در گفتار و عمل: یک معلم خوب به گفتار درست و به‌حق مخالف خود بها می‌دهد و آن را می‌پذیرد همچنین معلمی که سخنان و اعمالش باهم منطبق نباشد و از صداقت خالی باشد، هرگز موفق نخواهد شد.
---------------------
پی‌نوشت:
[1]. شرح أصول الکافی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران 1383 ش، ج 2، ص 95.
[2]. غررالحکم و دررالکلم، تمیمی آمدی، دار الکتاب الإسلامی، ج 2، ص 675.
[3]. بحارالانوار، مجلسی، دار إحیاء التراث العربیی، بیروت، 1404 ق، ج 4، ص 191.
[4]. مجله رشد معلم، سال 22، آذر 1382، شماره 177، صفحه روی جلد.
[5]. بحارالانوار، مجلسی، دار إحیاء التراث العربیی، بیروت، 1404 ق، ج 2، ص 41.