چکیده: یک معلم خوب می تواند با اخلاق و منش خود بیشترین تأثیر تربیتی را بر دانش آموزان خود داشته باشد.
یکی از زیباترین و با ارزش ترین مشاغل دنیا شغل معلمی است، هر معلمی که توانسته باشد به واقع خود را در مسیر درست الهی قرار داده باشد و با تعلیم و آموزش دیگران را نیز در مسیر صلاح و آگاهی قرار دهد بیشترین خدمت را به دیگران نموده است. البته نباید از یاد بُرد که هر معلمی از این چنین جایگاهی بر خوردار نیست؛ چرا که پاره ای از ایشان هدفشان از آموزش دیگران چیزی جز گمراه کردن و خارج نمودن دیگران از مسیر هدایت و رستگاری نیست؛ و لذا اگر ما مقام معلم را پاس می داریم و جایگاه ایشان را مقدس به می دانیم، مقصود معلمان نمونه و الگویی هستند که رسالت ایشان در جهت خدمت رسانی به خلق و هدایت ایشان به راه درست بندگی است. در این نوشتار کوتاه سعی داریم به پاره ای از شاخص های معلم نمونه و خوب اشاره کنیم.
شاخص های ممتاز معلم خوب:
1-تهذیب نفس و تقوای الهی: اولین و مهمترین ویژگی معلم خوب تهذیب نفس و تقوای الهی است، تقوا همچون مهاری قوی انسان را نسبت به دیگران مسئول و وظیفه شناس می نماید، هر گاه معلمی از شاخص ارزشمند تقوای الهی برخوردار نباشد، چه بسا مطالب غیر مناسبی را به دانش آموزان تعلیم دهد که نه تنها موجب رستگاری و نجات ایشان نباشد، بلکه موجبات گمراهی ایشان را نیز فراهم نماید. کم نیستند دانشجویانی که در اثر افکار مسموم و غیر دینی معلمان از جاده کمال باز مانده اند، و لذا با توجه به اثر گذاری که معلمان بر شاگردان دارند سزاوار است این قشر زحمت کش و پر کار قبل از اصلاح و تربیت دیگران به فکر اصلاح خویش باشند، تا اینکه مشمول این آیه شریف نشوند که خداوند متعال می فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ؛[صف/2] اى كسانى كه ايمان آوردهايد، چرا چيزى مىگوييد كه انجام نمىدهيد؟».
در اهمیت و ارزش تقوا از امام باقر (علیه السلام) این چنین نقل شده است: «اِنَّ اللّه عَز َّو َجَلَّ يَقى بِالتَّقوى عَنِ العَبدِ ما عَزُبَ عَنهُ عَقلُهُ وَ يُجَلّى بِالتَّقوى عَنهُ عَماهُ وَ جَهلَهُ؛[1]خداوند به وسيله تقوا بنده را حفظ مى كند از آنچه كه عقلش به آن نمى رسد و كور دلى و نادانى او را بر طرف مى سازد». تقوای الهی شاخص ارزشمندی است که بر اساس روایات اسلامی بدون آن اعمال انسانی مورد قبول واقع نمی شود به همین جهت یک معلم نمونه در درجه اول می بایست جویای این چنین اکسیری باشد که سایر زیبایی های او نیز از رونق کمال بیشتری برخوردار شوند: «صِفَتَانِ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ الْأَعْمَالَ إِلَّا بِهِمَا التُّقَى وَ الْإِخْلَاص؛[2]دو صفت است كه قبول نمىكند خداى سبحانه عملها را مگر به آنها، تقوى و إخلاص عمل».
2-سعه صدر و بردباری: سختی های کار معلمی بر کسی پوشیده نیست، سطح پایین فرهنگی و اخلاقی بعضی از دانش آموزان کار معلمی را بسیار مشکل می نماید، بخصوص وقتی که دانش آموز سخت ناسپاس و قدر نشناس باشد، ولی این موضوع نباید در کار معلمی خللی وارد نماید، هر چند بعضی از متربیان سخت اصلاح پذیر هستند ولی یک معلم خوب می بایست با اقتدا به انبیای الهی سعه صدر و بردباری، و قدرت تفهیم و اثر گذاری را از خدای متعال مسئلت نماید و کار خود را به نحو احسن انجام دهد. « قالَ رَبِّ اشْرَحْ لي صَدْري وَ يَسِّرْ لي أَمْري وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِساني يَفْقَهُوا قَوْلي؛[طه/28-25] (موسى) گفت: «پروردگارا! سينهام را گشاده كن و كارم را برايم آسان گردان! و گره از زبانم بگشاى تا سخنان مرا بفهمند!»
3- حریص و دلسوز نسبت به دانش آموزان: یکی از خصوصیات و شاخص های اخلاقی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) دلسوزی و حریص بودن نسبت به هدایت و آموزش پیروان خود بوده است. خداوند متعال این چنین دلسوزی ایشان را مورد توجه قرار می دهد: «لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَريصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنينَ رَؤُفٌ رَحيمٌ؛[توبه/128]به يقين، رسولى از خود شما بسويتان آمد كه رنجهاى شما بر او سخت است و اصرار بر هدايت شما دارد و نسبت به مؤمنان، رئوف و مهربان است!».
در توضیح این آیه شریف این چنین بیان شده است: «يعنى او نه تنها از ناراحتى شما خشنود نمىشود، بلكه بى تفاوت هم نخواهد بود، او به شدت از رنجهاى شما رنج مىبرد، و اگر اصرار بر هدايت شما و جنگهاى طاقتفرساى پر زحمت دارد، آن هم براى نجات شما، براى رهائيتان از چنگال ظلم و ستم و گناه و بدبختى است. ديگر اينكه او سخت به هدايت شما علاقمند است، و به آن عشق مىورزد، (حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ). حرص در لغت به معنى شدت علاقه به چيزى است، و جالب اينكه در آيه مورد بحث به طور مطلق مىگويد: حريص بر شما است نه سخنى از هدايت به ميان مىآورد و نه از چيز ديگر، اشاره به اينكه به هر گونه خير و سعادت شما، و به هر گونه پيشرفت و ترقى و خوشبختيان عشق مىورزد».[3] به راستی یک معلم خوب می بایست از این خصوصیت و شاخص اخلاقی برخوردار بوده و نسبت به دانش آموزان خود کمال دلسوزی و خیر خواهی را داشته باشد.
4-ناصح و امین بودن: «أُبَلِّغُكُمْ رِسالاتِ رَبِّي وَ أَنَا لَكُمْ ناصِحٌ أَمينٌ؛[اعراف/68]رسالتهاى پروردگارم را به شما ابلاغ مىكنم و من خيرخواه امينى براى شما هستم.» یک معلم ممتاز نمی تواند نسبت به کاستی ها و نواقص روحی و اخلاقی شاگردان خود بی تفاوت باشد، در نگاه یک معلم نمونه دانش آموزان به مثابه امانت های الهی هستند که او وظیفه تربیت و آموزش ایشان را بر عهده دارد. یک معلم ریاضی تنها یک معلم ریاضی نیست، یک معلم فیزیک تنها یک معلم فیزیک نیست، او تنها وظیفه یاد دهی علوم طبیعی و منقول را بر عهده ندارد، بلکه با رفتار و اخلاق و منش اخلاقی خود می تواند به گونه ای عمل نماید که دانش آموزان خطا کار را تحت تأثیر اخلاق و رفتار خود قرار دهد، از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که فرمودند: «كُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ لِيَرَوْا مِنْكُمُ الْوَرَعَ وَ الِاجْتِهَادَ وَ الصَّلَاةَ وَ الْخَيْرَ فَإِنَّ ذَلِكَ دَاعِيَةٌ؛[4]با غير زبان خويش مردم را (بكيش و مذهب خود) دعوت كنيد، مردم بايد ورع و كوشش و نماز و خير شما را ببينند، اينها خود دعوتكننده باشند.»
5-پر تلاش و خستگی ناپذیر: «وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفينَ الَّذينَ إِذَا اكْتالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ وَ إِذا كالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ؛[مطففین/3-1]واى بر كمفروشان! آنان كه وقتى براى خود پيمانه مىكنند، حق خود را بطور كامل مىگيرند امّا هنگامى كه مىخواهند براى ديگران پيمانه يا وزن كنند، كم مىگذارند!». یک معلم خوب و شایسته وظیفه معلمی و آموزش و تربیت دانش آموزان را به نحو احسن انجام می دهد و در این زمینه از هر گونه کوتاهی و کم کاری خود داری می نماید او خستگی ناپذیر و پر تلاش است، از اینرو برای دست یابی به اهداف آموزشی و تربیتی خود هیچ گونه سستی و تنبلی را به خود راه نمی دهد.
سخن آخر: هر چند شغل معلمی کاری بس طاقت فرسا و سخت است، ولی اگر عشق، مهرورزی، نوع دوستی، و کسب رضای خدا چاشنی این کار باشد خستگی معنای نخواهد داشت. چرا که او خوب می داند برای دست یابی به اهداف تربیتی و آموزشی می بایست همچون انبیاء سختی های این مسیر را به جان بخرد و تحمل نماید.
پی نوشت:
[1]. الکافی، ج 8 ، ص 52.
[2]. تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص155، ح2914.
[3]. تفسير نمونه، ج8، ص207.
[4]. الكافي، ج2، ص78، ح14.