امام جواد علیه السلام همواره به شيعيان خود سفارش مى كرد كه حقوق والدين خود را رعايت و در معاشرت با آنان با كمال ادب و احترام رفتار كنند. آن حضرت حتى به يارانش تأكيد مى كرد كه اگر پدر و مادر آنان، باورهاى ناصحيح و اعتقادات فاسدى هم داشته باشند، باز هم از تكريم آنان دريغ نكنند.
بكر بن صالح مى گويد كه داماد من به امام محمّد تقى علیه السلام نامه اى نوشته و در آن آورده بود: «پدرم، يك فرد ناصبى و منحرف است. او به شدت از اعتقادات خود دفاع و بر آنها پافشارى مى كند. مى خواهم نظر حضرت عالى را در باره وى بدانم. آيا با او مقابله و يا مدارا كنم؟!»
امام نهم در پاسخ وى چنين نگاشت: «قَدْ فَهِمْتُ كِتَابَكَ وَ مَا ذَكَرْتَ مِنْ أَمْرِ أَبِيكَ وَ لَسْتُ أَدَعُ الدُّعَاءَ لَكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ الْمُدَارَاةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْمُكَاشَفَةِ وَ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرٌ فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ ثَبَّتَكَ اللَّهُ عَلَى وَلَايَةِ مَنْ تَوَلَّيْتَ نَحْنُ وَ أَنْتُمْ فِي وَدِيعَةِ اللَّهِ الَّتِي لَا يَضِيعُ وَدَائِعُه؛ منظور تو را از مضامين نامه ات دريافتم و به وضعيت اعتقادى پدرت واقف شدم. ان شاء اللّه تو را از دعاى خیر فراموش نمى كنم. مدارا براى تو بهتر از رو در رويى و مقابله با پدر است. هر سختى، آسايش و راحتى در پى دارد. شكيبايى و بردبارى پيشه كن و صبور باش كه عاقبت نيك در انتظار پارسايان است. خداوند تو را در راه محبت و ولايتِ آنان كه دوستشان دارى، ثابت قدم بدارد. ما و شما در پناه رحمت الهى هستيم و او پناهندگان خود را ضايع نمى كند.»
بكر بن صالح در ادامه سخن خود مى افزايد كه خداوند در مدت كوتاهى، دل پدر را [در نتيجه صبر وى ] به او متمايل كرد كه ديگر در هيچ موردى با پسرش مخالفت نمى كرد. (1)
معروف ترين لقب پيشواى نهم شيعيان، «جواد» است. آن رهبر فرزانه را به سبب عطاى فراوانش، به اين نام خوانده اند كه برگرفته از نامهاى زيباى پروردگار متعال است. در فرازى از دعاى امام صادق علیه السلام مى خوانيم: «أنْتَ اللّهُ لا اِلَهَ اِلاَّ أنْتَ الْجَوَادُ الْمَاجِد»(2) و در فرازى از دعاى روز بيست و ششم ماه مبارك رمضان همنوا با امام زين العابدين علیه السلام مى خوانيم: «يَا اللَّهُ يَا جَوَادً لاَ يَبْخَلْ يَا اللَّهُ لَكَ الْاَسْمَاءُ الْحُسْنَى؛(3) خداوندا! اى بخشنده اى كه در او بخل راه ندارد، خداوندا! تو داراى نامهاى زيبا هستى.»
نام جواد، يادآور بخشش و احسان پروردگار متعال است كه در نام مقدس حضرت امام محمّد تقى علیه السلام بدان توجه شده است و كرامت و احسان آن حضرت و پدران بزرگوارشان را در اذهان زنده مى كند.
آن گرامى، نامه پدرش، امام رضا علیه السلام را نصب العين خود قرار داد و بخششهايش را چندين برابر كرد. در آن نامه خطاب به امام جواد علیه السلام - كه حدود 6 سال داشت - چنين آمده بود:
«بَلَغَنِي أَنَّ الْمَوَالِيَ إِذَا رَكِبْتَ أَخْرَجُوكَ مِنَ الْبَابِ الصَّغِيرِ فَإِنَّمَا ذَلِكَ مِنْ بُخْلٍ مِنْهُمْ لِئَلَّا يَنَالَ مِنْكَ أَحَدٌ خَيْراً وَ أَسْأَلُكَ بِحَقِّي عَلَيْكَ لَا يَكُنْ مَدْخَلُكَ وَ مَخْرَجُكَ إِلَّا مِنَ الْبَابِ الْكَبِيرِ فَإِذَا رَكِبْتَ فَلْيَكُنْ مَعَكَ ذَهَبٌ وَ فِضَّةٌ ثُمَّ لَا يَسْأَلُكَ أَحَدٌ شَيْئاً إِلَّا أَعْطَيْتَهُ وَ مَنْ سَأَلَكَ مِنْ عُمُومَتِكَ أَنْ تَبَرَّهُ فَلَا تُعْطِهِ أَقَلَّ مِنْ خَمْسِينَ دِينَاراً وَ الْكَثِيرُ إِلَيْكَ وَ مَنْ سَأَلَكَ مِنْ عَمَّاتِكَ فَلَا تُعْطِهَا أَقَلَّ مِنْ خَمْسَةٍ وَ عِشْرِينَ دِينَاراً وَ الْكَثِيرُ إِلَيْكَ إِنِّي إِنَّمَا أُرِيدُ بِذَلِكَ أَنْ يَرْفَعَكَ اللَّهُ فَأَنْفِقْ وَ لَا تَخْشَ مِنْ ذِي الْعَرْشِ إِقْتَاراً؛(4) پسرم! به من خبر رسيده است كه خدمتكاران، تو را از در مخصوص خارج مى كنند. اين به علت بخل و تنگ نظرى آنان است كه از وجود تو به مردم خيرى نرسد. تو را قسم مى دهم به حقى كه برايت دارم! سعى كن از در عمومى، رفت و آمد كنى و هرگاه بيرون مى آيى، مقدارى پول نقد، طلا و نقره، همراه داشته باش و هر يك از نيازمندان كه از تو درخواستى داشته باشد، به او چيزى ببخش!
اگر يكى از عموهايت از تو كمك بخواهد به او كم‌تر از 50 دينار نده و اگر بيش‌تر بدهى، خود دانى و اگر عمه هايت از تو يارى بخواهند، كم‌تر از 25 دينار عطا نكن و اگر بيش‌تر دادى اختيار با توست. مى خواهم خداوند به وسيله جود و احسان تو، مقامت را والاتر بگرداند، احسان كن و بيم و هراس نداشته باش كه پروردگار صاحب عرش، تو را فقير و تنگدست بگرداند.»
امام هشتم علیه السلام در نامه ديگرى به امام محمّد تقى علیه السلام چنين توصيه مى كند: «پسرم! خدا تو را نگه دارد و از گزند دشمنانت پناه دهد. عزيزم، پدرت فدايت باد! من در اموال دنيوى ام به تو توضيح داده ام؛ در حالى كه زنده و سر پا هستم. آن اموال را در اختيارت گذاشتم تا به صله رحم بپردازى و به خدمتگزاران پدرم موسى بن جعفر و جدّم امام صادق علیه السلام احسان و نيكى كنى.» (5)
خانه امام جواد علیه السلام ملجأ و مأواى درماندگان، گرفتاران و حاجتمندان بود. هر كسى به نيتى به منزل آن گرامى وارد مى شد و بسيار اتفاق مى افتاد كه قبل از اظهار گرفتارى خود، امام از راز نهانى او خبر دهد و گره از مشكلات زندگى اش باز كند.
در اينجا مواردى از جود و احسان حضرتش را به نظاره مى نشينيم:
على بن مهزيار مى گويد كه ديدم حضرت امام جواد علیه السلام نماز واجب و غيرواجب خود را در يك قباى خز طارونى به جاى آورد و به من هم قباى خز ديگرى بخشيد و فرمود: «اين لباس را هنگام نماز پوشيده ام.» سپس به من فرمود: «اى على! اين لباسِ اهدايى را هنگام نماز خواندن بپوش.» (6)
محمّد بن سهل بن اليسع قمى از افرادى است كه به افتخار دريافت لباس متبرك از امام نهم علیه السلام نائل آمده است. او در اين باره مى گويد كه من در شهر مكه، مجاور بودم. از آنجا به مدينه آمدم و به حضور حضرت جواد علیه السلام رسيدم. در نظر داشتم كه از آن امام عالى قدر درخواست كنم كه به من لباسى به عنوان تبرك عنايت كند؛ امّا فرصت نشد و از محضرش خداحافظى كردم و بيرون آمدم.
با خود گفتم: «حالا كه نتوانستم خواسته ام را به صورت حضورى براى آقا بيان كنم، پس طى نامه اى از محضر آن گرامى، خواسته ام را طلب مى كنم.» نامه اى نوشتم و دلخواهم را در آن اظهار كردم و سپس تصميم گرفتم كه به مسجد بروم و دو ركعت نماز بخوانم. آن گاه صد مرتبه به درگاه الهى استخاره كنم. اگر به دلم افتاد كه نامه را به حضورش مى فرستم و اگر نيفتاد، نامه را پاره مى كنم.
نماز را خواندم و بعد از نماز به دلم افتاد كه نامه را به حضورش نبرم. در نتيجه آن را پاره كردم و از شهر مدينه منوّره بيرون آمدم.
در همين موقع كه به راه افتاده بودم، پيكى از راه رسيد. او لباسى را به همراه داشت كه در بقچه اى پيچيده بود و از اهل كاروان در باره محمّد بن سهل قمى مى پرسيد تا اينكه به من رسيد و من را شناخت. به من گفت: «مولاى تو (امام جواد علیه السلام) اين لباس را برايت هديه فرستاده است. لباسهاى اعطايى امام علیه السلام دو لباس نرم و نازك بود. احمد بن محمّد گفته است: «محمّد بن سهل قمى از دنيا رفت. من او را غسل دادم و در آن دو لباس اهدايى امام علیه السلام او را كفن كردم.» (7)
آرى، پيشواى نهم را به علت جود و احسان، جواد لقب دادند. آن حضرت در عرصه بذل و بخششهاى مادى و معنوى چنان عمل مى كرد كه دوست و دشمن، به ستايش حضرت، زبان مى گشودند.
خدمت به مردم از كاربردى ترين شيوه ها براى جذب دلها است؛ چرا كه انسان به طور فطرى، خود را مديون كسى مى داند كه به او نيكى كند و يا گرهى را از مشكلات زندگى اش باز مى كند. امام على علیه السلام در اين باره فرمود: «أحْسِنْ اِلَى مَنْ شِئْتَ وَكُنْ أمِيرَهُ؛(8) به هر كس مى خواهى نيكى [و خدمت] كن و امير او باش.»
اكنون به مواردى از خدمتگزارى امام نهم علیه السلام براى اقشار مختلف جامعه اشاره مى كنيم:
1. مردى از اهالى سيستان كه در سفرى با امام محمّد تقى علیه السلام همراه شده است، خاطره اى شنيدنى از آن سفر را گزارش كرده است. او مى گويد كه در سال اوّل خلافت معتصم، من با امام نهم علیه السلام همسفر شدم و در همه موارد با هم بوديم.
سر سفره غذا نشسته بوديم كه عرض كردم: «فدايت شوم! فرماندار شهر ما يكى از دوستان و شيفتگان شما اهل بيت علیهم السلام است. مأموران او براى من ماليات نوشته اند؛ اما پرداختن آن برايم سنگين است. شما لطف كنيد و به او نامه اى بنويسيد كه با من مدارا كند.» امام فرمود: «من او را نمى شناسم.» گفتم: «فدايت شوم! همانگونه كه عرض كردم او از دوستداران شما اهل بيت علیهم السلام است. نامه شما براى من، خيلى كارساز و مشكل گشا خواهد بود.»
امام كاغذى را برداشت و چنين نوشت:
«بسم اللّه الرحمن الرحيم. حامل اين نامه به تو، نكته زيبايى را يادآور شد كه تو به آيين پسنديده اى گرايش دارى! مطمئناً تو در مقابل اعمال نيك، پاداش نيكى خواهى داشت. به برادرانت احسان كن و بدان، خداوند عزيز و جليل از ريزترين اعمال و رفتارت سؤال خواهد كرد.»
مرد سيستانى در پايان مى گويد: «قبل از رسيدن من به سيستان، حسين بن عبد اللّه نيشابورى، فرماندار سيستان از نامه امام باخبر شده بود و هنگامى كه من به شهرم نزديك مى شدم، هنوز دو فرسخ مانده بود كه به استقبالم آمد.
«نامه را به او دادم. او آن را بوسيد و روى دو چشمانش گذاشت و به من گفت: «چه مى خواهى؟» گفتم: «در دفتر محاسبات شما براى من مالياتى نوشته اند كه توان پرداخت آن را ندارم.» دستور داد آن را براى من ببخشند و اضافه كرد: «تا زمانى كه من فرماندار شهر شما هستم تو را از خراج و ماليات معاف كردم.» سپس از خانواده ام پرسيد و من وضعيت اقتصادى خود و خانواده ام را برايش شرح دادم. او دستور داد كه در باره مشكل معيشتى من، كارهايى انجام شود و مقدارى هم به صورت نقدى به من كمك كرد. تا او زنده و در منصب فرماندارى سيستان بود، از من ماليات و خراج نگرفتند و عطايش را تا آخر از من قطع نكرد. (9)
خدمت به مردم از كاربردى ترين شيوه ها براى جذب دلها است؛ چرا كه انسان به طور فطرى، خود را مديون كسى مى داند كه به او نيكى كند و يا گرهى را از مشكلات زندگى اش باز مى كند
اساساً خدمت به مردم و رفع نيازهاى آنان در متن زندگى امامان معصوم علیهم السلام قرار دارد. به همين سبب، امام جواد علیه السلام نيز در اين عرصه، پيشتاز بود. آن بزرگوار مى فرمود: «ثَلَاثٌ يُبَلِّغْنَ بِالْعَبْدِ رِضْوَانَ اللَّهِ كَثْرَةُ الِاسْتِغْفَارِ وَ خَفْضُ الْجَانِبِ وَ كَثْرَةُ الصَّدَقَة؛(10) انسان با داشتن سه خصلت پسنديده مى تواند به مقام رضوان و خشنودى الهى برسد. زياد طلب آمرزش كردن، مدارا با مردم و زياد صدقه دادن.»
امام نهم علیه السلام در خدمت به مردم و يارى آنان از هيچ كوششى دريغ نمى كرد. كمكهاى فكرى، مادى، معنوى و حتى يافتن كار و شغل به نيازمندان، از جمله خدمات آن گرامى بود.
2. داوود جعفرى از علاقه مندان و دوستان آن حضرت مى گويد كه روزى به حضور امام مشرف شدم و همراه من، نامه هايى بود كه نويسندگان آن بر من مشتبه شده بود و به اين دليل، به شدت ناراحت بودم. وقتى نامه ها را مقابل امام قرار دادم، اولى را برداشت و فرمود: «اين نامه زياد بن شبيب است.» دومى را برداشت و فرمود: «اين نامه فلانى است» و همين طور... .
من از اين آگاهيهاى حضرت متعجب شدم. امام لبخندى زد و آن گاه به من سه هزار دينار داد و فرمود كه اين مبلغ را به يكى از پسر عموهايش تحويل دهم و توصيه فرمود كه بعد از گرفتن اين مبلغ، پسر عمويم از تو مى پرسد: «آيا پيشه ورى مى شناسى كه من با اين مبالغ كالايى از او بخرم؟» تو نيز او را در اين زمينه راهنمايى كن!» داوود گويد: «وقتى پولها را به او دادم، از من پرسيد: «اى ابا هاشم! آيا تو بازرگانى را مى شناسى كه من با او معامله اى بكنم؟» من نيز او را راهنمايى كردم.
3. ساربانى نيز از من خواسته بود تا مشكل بيكارى وى را مطرح كنم و از آن حضرت يارى جويم. هنگامى كه خدمتش رفتم تا در باره بيكارى وى سخنى بگويم، امام مشغول صرف غذا بود و عدّه اى هم، كنار سفره نشسته بودند.برايم ممكن نشد كه با او سخن بگويم. حضرت فرمود: «اى ابا هاشم! بيا سر سفره و مقابلم غذا نهاد.» آن گاه بدون اينكه من در موضوع ساربان لب به سخن بگشايم به غلامش دستور داد: «اى غلام! ساربانى را كه ابوهاشم معرفى مى كند، نزد خود نگه دار!»
4. ابوهاشم در ادامه خاطرات خود از خدمت رسانى آن حضرت مى گويد كه روزى همراه ايشان به بستانى رفته بوديم. به امام عرض كردم: «آقا! من به مشكل سختى گرفتار شده ام و به خوردن گل علاقه شديدى دارم.» امام سكوت كرد و بعد از سه روز بدون اينكه سخنى گفته و يا سؤالى كرده باشم به من فرمود: «اى ابا هاشم! خداوند مشكل تو را حل كرد و ميل به گل خوردن را از تو برطرف ساخت.» بر اثر دعاى امام جواد علیه السلام از آن روز به بعد، به شدت از گل خوردن نفرت دارم و هيچ چيزى بدتر از گل خوردن برايم نيست. (11)
از منظر امام نهم علیه السلام خدمت رسانى به مردم بر اثر نزول رحمت الهى بر انسان است و اگر فردى در اين عرصه كوتاهى و سهل انگارى كند، ممكن است نعمتهاى الهى را از دست بدهد. به اين سبب، آن حضرت فرمود: «مَا عَظُمَتْ نِعْمَةُ اللّهِ عَلَى عَبْدٍ اِلاَّ عَظُمَتْ مَئُونَةُ النَّاسِ عَلَيْهِ فَمَنْ لَمْ يَحْتَمِلْ تِلْكَ الْمَئُونَةَ فَقَدْ عَرَّضَ تِلْكَ النِّعْمَةَ لِلزَّوَال؛(12) نعمت خداوند بر كسى فراوان نازل نمى شود، مگر اينكه نياز مردم به او بيش‌تر مى شود. هر كس كه در رفع اين نيازمنديها نكوشد و سختيهاى آن را تحمل نكند، نعمت الهى را در معرض زوال قرار داده است.»
آن گرامى، اعمال نيك و آثار خدمت به ديگران را براى نيكوكاران مفيدتر از افراد نيازمند مى داند و مى فرمايد: «أَهْلُ الْمَعْرُوفِ إِلَى اصْطِنَاعِهِ أَحْوَجُ مِنْ أَهْلِ الْحَاجَةِ إِلَيْهِ لِأَنَّ لَهُمْ أَجْرَهُ وَ فَخْرَهُ وَ ذِكْرَهُ فَمَهْمَا اصْطَنَعَ الرَّجُلُ مِنْ مَعْرُوفٍ فَإِنَّمَا يَبْدَأُ فِيهِ بِنَفْسِهِ فَلَا يَطْلُبَنَّ شُكْرَ مَا صَنَعَ إِلَى نَفْسِهِ مِنْ غَيْرِهِ؛(13) نيكوكاران به نيكى كردن بيش‌تر نياز دارند تا افراد محتاج و نيازمند؛ چرا كه انسانهاى خيِّر؛ پاداش اخروى، افتخار و نام نيك را در پرونده اعمال خود ثبت مى كنند. هر كسى كه به خدمتگزارى و نيك رفتارى با مردم و اهل درد مى پردازد، اوّل به خودش خير و نيكى مى رساند. پس او تشكر و قدردانى را از ديگران توقع نداشته باشد؛ زيرا آن عمل را براى خود انجام داده است.»
كمك به درماندگان
حضرت جواد الائمه علیه السلام در امدادرسانى به محرومان، مستضعفان و درماندگان، نهايت تلاش خود را به عمل مى آورد و تا حد امكان از آنان دستگيرى مى كرد.
ابن حديد كوفى در اين باره مى گويد: «همراه عده اى از شيعيان براى زيارت و انجام مناسك حج به مكه رفتيم. هنگام برگشت، راهزنان به ما حمله كردند و تمام داراييهايمان را به غارت بردند. به زحمت خود را به مدينه رساندم و به منزل امام نهم رفتم؛ ولى از سفر و حوادث آن چيزى نگفتم.» امام جواد علیه السلام فرمود: «اى ابن حديد! راهزنان در منطقه عَرْج به شما حمله كردند و تمام هستى تان را به يغما بردند. شما سيزده نفر بوديد.» آن گاه آن حضرت، ما را يك به يك با نام خود و پدرانمان نام برد. گفتم: «سرورم به خدا قسم! همين طور شد كه شما اشاره كرديد.»
سپس امام به خادمش دستور داد براى ما لباسها و مبالغ زيادى دينار بياورد و چنين تأكيد فرمود: «اينها را ميان خود و يارانت تقسيم كن كه به مقدار آن چيزى است كه از شما به غارت رفته است.» ابن حديد بعد از نقل اين همه لطف و احسان امام علیه السلام مى گويد: «من آن مبالغ اهدايى را ميان دوستان و همسفرانم تقسيم كردم و همان گونه كه امام فرموده بود دقيقاً به اندازه داراييهايمان بود كه قبل از حمله راهزنان داشتيم.» (14)
پی نوشت:
(1) بحار الانوار، علامه مجلسي، چاپ مؤسسة الوفاء، بيروت، لبنان، 1404 هـ . ق، ج50، ص55.
(2) الكافى، ج 2، ص 538.
(3) اقبال الاعمال، سيد بن طاووس، دار الكتب الاسلاميه، ص 225.
(4) الكافى، ج 4، ص 43.
(5) تفسير عياشى، محمّد بن مسعود عياشى، تهران، چاپخانه علميه، ج 1، ص 131.
(6) من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، نشر جامعه مدرّسين، ج 1، ص 262 و وسائل الشيعه، ج 4، ص 359.
(7) بحار الانوار، ج 50، ص 44 و فتح الابواب، علامه مجلسى، بيروت، مؤسسة الوفا، 1404 ق، ص 243.
(8) شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غرر الحكم، ج 7، ص 70، باب الاحسان.
(9) تهذيب الاحكام، محمّد بن حسن طوسى، دارالكتب الاسلاميه، ج 6، ص 334.
(10) بحارالأنوار، ج75، ص81.
(11) الكافى، كتاب الحجه، مولد ابوجعفر ثانى علیه السلام ، ح 5.
(12) بحارالأنوار، ج75، ص79.
(13) همان.
(14) الخرائج، ج 2، ص 668، موسوعة الامام الجواد 7، قم، مؤسسه ولىّ عصر علیه السلام، 1411 ق، ج 1، ص 285.
نویسنده : عبد الكريم پاك نيا ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره 117
منبع: سایت ذی طوی