جابُلقا و جابُرسا در مکتب شیخیه

جابُلقا و جابُرسا دو شهر عجیب هستند که در روایات ما به آنها اشاره شده است. فرقه‌ی شیخیه این دو شهر را محل زندگی امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) می‌دانند و معتقدند که حضرت در عصر غیبت در آن دو شهر زندگی می‌کند و هیچ دلیلی بر این مطلب وجود ندارد. در این مقاله به خواست خداوند متعال به این موضوع خواهیم پرداخت.
قبل از اینکه به اعتقاد شیخیه در این خصوص بپردازیم، بهتر است در ابتدا کمی در خصوص ویژگی‌های این دو شهر مطالبی را ارائه کنیم.
در مورد اصل وجود این دو شهر، روایات بسیاری وارد شده است: در روایتی از امام صادق (علیه السلام) آمده است: «ان لله مدینتین، احدیهما بالمشرق و الاخر بالمغرب، یقال لهما جابلقا و جابرسا [1] همانا برای خدا دو شهر است که یکی از آن دو در مشرق و دیگری در مغرب قرار دارد و آن دو شهر را جابلقا و جابرسا گویند.»
در روایتی دیگر آمده است: امام حسن (علیه السلام) در جواب نامه‌ی معاویه در خصوص فضائل پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: یا معاویه، والله لقد خلق الله مدینتین، احداهما بالمشرق و الاخری بالمغرب، اسماء هما جابلقا و جابرسا، ما بعث الله الیهما احداً غیر جدی رسول الله [2] ای معاویه به خدا قسم که خداوند دو شهر آفریده است، یکی در مشرق و دیگری در مغرب، که اسم آن دو «جابلقا و جابرسا» است و خداوند کسی به غیر از جدم رسول خدا (صلوات الله علیه و آله) را بر آن دو شهر مبعوث ننمود.
در مورد اینکه محل این دو شهر در کجا قرار دارد؟ تفاسیر متعددی بیان شده است. عده‌ای آن دو شهر را در کره‌ی زمین می‌دانند که یکی در شرق و دیگری در غرب قرار دارد.[3] گفته شده جابلقا در مشرق و جابرسا در مغرب قرار دارند و هر کدام هزار دروازه دارند و بر هر دروازه، هزاران کس پاسبانی می‌کنند  و بعد از آن شهرها، آبادانی قرار ندارد.[4] بعضی از محققان شهر جابلقا را در نزدیک محلی می‌دانند که ذوالقرنین از آنجا عبور کرده است.[5]
در مقابل، صوفیه این دو شهر را از شهرهای عالم مثال می‌دانند و تفاسیر دیگری نیز برای این دو شهر آمده است.[6]
شیخ احمد احسایی آن دو شهر را، از شهرهای عالم هورقلیا می‌داند و می‎‌نویسد: «هورقلیا، مُلک آخر است که دارای دو شهر جابرسا، که در مغرب قرار دارد و جابلقا، که در مشرق قرار دارد، است. پس حضرت قائم در دنیا، در عالم مثال نیست، اما تصرفش به‌ گونه‌ای است که به صورت هیکل عنصری است و با مثالش در مثال و با جسدش در اجساد و با جسمش در اجسام و با نفس خود در نفوس و با روحش در ارواح است».[7]
در خصوص وسعت این دو شهر در بعض از روایات آمده است که طول آنها دوازده هزار فرسخ در دوازده هزار فرسخ است و در اطراف آن دژی با ارتفاع زیاد از آهن کشیده شده است.[8]
در خصوص جمعیت آن هم، به نظر می‌رسد جمعیت کثیری در آن زندگی می‌کنند؛ چون در روایات آمده است که این دو شهر، هزار دروازه دارند و از هر دروازه هر روز هفتاد هزار نفر خارج و هفتاد هزار نفر داخل می‌شوند. [9]
از ویژگی‌های مردم این دو شهر آن است که حرکت دارند، می‌خورند، می‌آشامند، همه مذکر هستند و زن و فرزند ندارند، هرگز مریض و پیر نمی‌شوند و...[10]
فرقه‌ی شیخیه، به سرکردگی شیخ احمد احسایی، بین محل زندگی امام زمان (ارواحنا فداه) و این دو شهر ارتباط برقرار کرده و قائل شده که حضرت در عصر غیبت در این دو شهر زندگی می‌کند. شیخ احمد احسایی معتقد است امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در عصر غیبت، جسم مادی ندارد؛ بلکه دارای جسم هورقلیایی است و هم‌اکنون در عالم هورقلیا و در شهر جابرسا و جابلقا زندگی می‌کند.[11] وی می‌گوید، حضرت هر‌گاه بخواهد به یکی از عوالم هفت‌گانه تشریف بیاورد، باید به صورتی از صورت‌های آن اقلیم در بیاید و کسی او را در این حالت نمی‌شناسد. [12]
در نقد این نظریه باید گفت: هرچند که در روایات ما به دو شهر جابلقا و جابرسا اشاره شده است؛ اما شیخ احمد احسایی چگونه محل زندگی حضرت را در این دو شهر دانسته است و تاکنون اکابر علمای شیعه چنین قائل نشده‌اند و محل زندگی حضرت را در همین کره‌ی خاکی و در کنار دیگر مردم دانسته‌اند. [13]
چیزی که در آثار شیخیه جالب به نظر می‌رسد این است که ایشان طوری با مردم سخن می‌گویند که کسی حرف‌های آنها را متوجه نشود و مجبور شود بدون اعتراض حرف‌های ایشان را بپذیرد و در شبهات خود به آنها مراجعه کند، کما اینکه کریمخان از همه می‌خواهد برای فهم اعتقادات شیخ به وی مراجعه کنند. [14] خواب‌گرایی و استفاده از کلمات ثقیل و غیر قابل فهم از جمله‌ی این سیاست‌های فرقه‌گرایانه است. [15]

پی‌نوشت:
[1]. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 57، ص 336.
[2]. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 44، ص 41.
[3]. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 57، ص 336.
[4]. خلف تبریزی، برهان قاطع، ص 352؛ علی اکبر دهخدا، فرهنگ لغات، تهران: چاپ سیروس، آبان 1338 ش، ج 1، ص  23.
[5]. احمد جدیدی، مقاله‌ی: جابلقا و جابرسا دو شهر عجیب در روایات، فصلنامه مدیریت نظامی، 1382 ش، شماره‌ی 9 و 10، ص 123.
[6]. جهت مطالعه‌ی بیشتر بنگرید به مقاله‌ی: جابلقا و جابرسا دو شهر عجیب در روایات (link is external)
[7]. احمد ‌بن ‌زین‌الدین ‌احسایی، جوامع الکلم، رساله‌ی رشتیه، قسمت ۳، ص ۱۰۰.
[8]. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 57، ص 323.
[9]. همان، ص 326.
[10]. احمد جدیدی، مقاله‌ی: جابلقا و جابرسا دو شهر عجیب در روایات، فصلنامه‌ی مدیریت نظامی، 1382 ش، شماره‌ی 9 و 10، ص 129-131.
[11]. حاج‌ محمد ‌کریم ‌خان، ارشاد العوام، ص ۱۵۱.
[12]. احمد ‌بن ‌زین‌الدین‌ احسایی، جوامع الکلم، رساله‌ی به ملا محمد حسین، ص ۱.
[13]. جهت مطالعه‌ی بیشتر بنگرید به: سید محمد صدر، تاریخ غیبة الکبری.
[14]. جهت مطالعه‌ی بیشتر بنگرید به مقاله‌ی: کریمخان کرمانی، مفسر اعتقادات شیخ احمد احسایی
[15]. جهت مطالعه‌ی بیشتر بنگرید به مقاله‌ی: برهان و مکاشفه در مکتب شیخ احمد احسایی