چکیده:دعا مغز و باطن عبادت است. ما به عبادت نیاز داریم!
کبوتر دعا بر بام ماه رمضان
حقیقت انسان روح اوست نه جسم او! این سؤال که انسان از خود می‌پرسد:" من کیستم؟" جسم و بدن خود را نمی‌گوید بلکه شخصیّت و حقیقتی را مدّ نظر دارد که حتّی با از بین رفتن جسم نیز وجود دارد. من، تو، او و... ضمایری هستند که به روح انسان‌ها برمی‌گردد نه جسم آنها! بسیاری از مفاهیم قطعی و مورد قبول همه بشریّت تنها در مورد روح انسان قابل معناکردن هستند. یکی از آن مفاهیم، مفهوم دعاست. دعا یعنی درخواست کردن. درخواستی که از جسم انسان بر نمی‌آید بلکه خواسته روح و حقیقت انسان است. روحی که از خدا و در ارتباط با خداست زیرا قرآن کریم می‌فرماید:« فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُوحي فَقَعُوا لَهُ ساجِدينَ [حجر/29]هنگامى كه آن را نظام بخشيدم و از روح خود در آن دميدم، براى او به سجده افتيد!». از همین‌جا می‌توان فهمید که تمام نیاز و شوق روح و حقیقت انسان، رسیدن به خداست نه چیز دیگر! و دیگر اینکه آنچه موجب برتری او بر تمام مخلوقات شده است همین روح والامقام است؛ روحی که باید با استفاده از ابزار جسم تلاش کند تا به جایگاه اصلی خود در همین دنیا برسد و سپس به لقاء محبوب اصلی و نهایی خود نائل گردد.
حرف اوّل و آخر
همین‌جا حرف آخر را بیان کنیم و اینکه؛ دلیل احساس نیاز انسان به درخواست کردن و دعا کردن همان عطش درونی او در رسیدن به خداوند متعال است. دعا، صدای ناله کبوتری است در قفس دنیا و جسم که به امید رسیدن به اوج پروازش، بال و پر می‌زند. به همین خاطر است که امیر بیان و سلطان ایمان امام علی علیه السلام فرمودند:« مَا الْمُبْتَلَى الَّذِي قَدِ اشْتَدَّ بِهِ الْبَلَاءُ بِأَحْوَجَ إِلَى الدُّعَاءِ [مِنَ الْمُعَافَى] الَّذِي لَا يَأْمَنُ الْبَلَاء [1] آن كس كه به شدّت گرفتار دردى است نيازش به دعا بيشتر از تندرستى كه از بلا در امان است نمىباشد». چون حقیقت دعا مرتبط با روح است و روح انسان گستره بسیار وسیعی دارد به همین لحاظ دعا نیز گشتره بسیار زیادی دارد. دعا محدودیّتی ندارد و انسان هر آنچه که اراده کند می‌تواند از معبود خویش درخواست نماید.
مغز عبادت
عبادت انسان در مسیر دستور الهی تعریف می‌شود و بنده واقعی کسی است که رسم بندگی را در اطاعت از دستور مولای خویش به جا آورد. سؤال قدیمی که در این‌جا مطرح است اینکه آیا خداوند به عبادت بنده‌هایش نیاز دارد و اصولا لزوم عبادت کردن ما انسان‌ها برای خداوند چیست؟
جواب به این سؤال از آن‌جا اهمّیت ویژه‌ای دارد که دانستن این مطلب، اهمّیت کمیّت و کیفیّت عبادت را روشن می‌کند و اساسا برای انجام بهتر هر کاری دانستن علّت انجام آن کار و حکمت آن، تأثیر ویژه‌ای بر کیفیّت و کمیّت کار دارد.
قرآن کریم در جواب این سؤال و سؤالات پیرامون آن می‌فرماید:«يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَميدُ [فاطر/15] اى مردم شما (همگى) نيازمند به خدائيد تنها خداوند است كه بىنياز و شايسته هر گونه حمد و ستايش است!». پس اوّلین نکته تأکید بر بی‌نیازی مطلق خداوند متعال از هر چیزی است. دومین نکته‌ای که از همین آیه و آیات دیگر قرآن کریم فهمیده می‌شود نیاز مطلق انسان‌ها به خداوند است. از همین‌جا می‌توان به حکمت لزوم عبادت پی برد. آری عبادت در واقع دروازه ای به سوی سرچشمه وجود، برای رفع نیازهاست. با این وصف دعا، صریح‌ترین و روشن‌ترین محمل برطرف کردن حوائج انسانی است؛ لذا پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند:« الدُّعَاءُ مُخُّ الْعِبَادَة [2] دعا مغز عبادت است». پس هر عبادتی مغزی دارد و آن دعا کردن است و دعا نیز یعنی اظهار نیاز عبد در پیشگاه معبود برای برطرف کردن آن و همه نیاز انسان در خداوند معنا می‌شود و انسان تا به معبود خویش نرسد سیراب و آرام نمی‌گردد و این معنای کلمه استرجاع است که می‌فرماید:« الَّذينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُون [بقره/156] آنها كه هر گاه مصيبتى به ايشان مىرسد، مىگويند: "ما از آنِ خدائيم و به سوى او بازمىگرديم!"».
مهمانی برای چه؟
ماه مبارک رمضان ماه مهمانی خداست. چرا که پیامبر خدا فرمود:« هُوَ شَهْرٌ دُعِيتُمْ فِيهِ إِلَى ضِيَافَةِ اللَّه [3] آن ماهى است كه در آن دعوت شديد به مهمانى خدا». میزبان خداست. هر چه مهمان بخواهد میزبان برآورده می‌کند و سر سفره او قرار می‌دهد. درست است که در سفره ماه مبارک رمضان همه چیز قرار داده شده است امّا دست مهمان به همه چیز ممکن است نرسد لذا باید از میزبان بخواهد تا آن چیز را در جلوی او و در دسترس او قرار دهد واین معنای دعاست. آری! دعا در ماه مبارک رمضان از هر وقت دیگری ضرورت بیشتری پیدا می‌کند چرا که غفلت از آن -آن‌هم درست در موقعی که نزدیک‌ترین حالت و لحظات را در محضر خداوند دارد- حسرتی سنگین به دنبال خواهد داشت لذا پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند:«وَ دُعَاؤُكُمْ فِيهِ مُسْتَجَابٌ فَاسْأَلُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ بِنِيَّاتٍ صَادِقَةٍ وَ قُلُوبٍ طَاهِرَةٍ أَنْ يُوَفِّقَكُمْ لِصِيَامِهِ وَ تِلَاوَةِ كِتَابِه [4] و دعايتان در این ماه، مستجاب است از خدا بخواهيد با نيّت‌های درست و دل‌هاى پاك كه شما را براى روزه در آن و خواندن قرآن موفّق دارد».
نتیجه اینکه؛ دعا در ماه مبارک رمضان همچون کبوتر عاشقی است که دوست دارد بال و پر بزند و نامه مجنون را به سوی معشوق ببرد تا رحمت دوست انسان را در بر گرفته او را غرق تماشای وصال نماید و از سرچشمه خوان بی‌انتهای معبود سیراب کند. آری تشنگی و گرسنگی روزه‌دار، نامه‌ای است به دوست! و جواب دوست، لبّیک است. امام صادق علیه السلام فرمود: «يُسْتَجَابُ دُعَاءُ الصَّائِمِ عِنْدَ الْإِفْطَار [5] دعای روزه‌دار در هنگام افطار مستجاب می‌شود». استفاده از دعاهای نقل شده از زبان معصومین علیهم السلام بهترین نوع استفاده از این فرصت است.
پی‌نوشت
[1] نهج البلاغه(صبحی صالح)، کلمات قصار302، ص528
[2] إرشاد القلوب إلى الصواب، ج1، ص 148
[3] أمالي الصدوق، ص 93
[4] همان
[5] من لا يحضره الفقيه، ج2، ص 106