چکیده: امام على (عليه السلام): «گاه چيزى را [از خدا ] مى خواهى اما به تو داده نمى شود، و دير يا زود بهتر از آن به تو داده مى شود، يا به خاطر آنچه خير و مصلحت تو در آن است، از برآورده شدن خواسته ات دريغ مى شود؛ زيرا بسا خواسته اى كه اگر بر آورده شود به نابودى دين تو مى انجامد. پس، چيزى بخواه كه زيبايى و نيكى اش برايت مى ماند و پيامد سوئى ندارد».
خدای متعال در قرآن دستوری داده مبنی بر اینکه مرا بخوانید تا (دعای) شما را اجابت کنم. و در ادامه آیه شریفه تهدید شدیدی نسبت به کسانی که از دعا کردن ابا دارند کرده و می فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ [غافر/60] كساني كه از عبادت من تكبر مي ورزند به زودي با ذلت وارد دوزخ مي شوند».
در مجامع روایی هم دعا از جایگاه بلند مرتبه ای برخوردار است. شيعه و سنى روايت كرده اند كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «دعا سلاح مؤمن است».[1] و در حديث قدسى آمده که خداوند به پیامبر خود فرمود: «اى موسى از من آنچه احتياج دارى درخواست كن، حتى علوفه گوسفندت، و نمك خميرت را از من بخواه».[2]
دعا مانند هر عبادت دیگری دارای شرایط و آدابی ست که با رعایت آن انسان زودتر به مطلوب خود می رسد. و ممکن است با عدم رعایت آن شرایط مدت ها شخص دعا کند و به نتیجه نرسد.
در روايات ما آداب و شرائطى برای استجابت دعا ذکر شده که گوشه ای از آنها را در اینجا بیان می کنیم، از جمله:
براى اجابت دعا بايد قبل از هر چيز در پاكى قلب و روح كوشيد، و از گناه توبه كرد، چنانچه که توبه از گناهان از شروط اساسی استجابت دعاست.
از امام صادق (علیه السلام) نقل شده كه فرمود: «مبادا هيچ يك از شما از خدا تقاضايى كند مگر اينكه نخست حمد و ثناى او را بجا آورد و درود بر پيامبر و آل او بفرستد بعد به گناه خود نزد او اعتراف (و توبه) كند سپس دعا نمايد».[3]
در پاكى زندگى از اموال غصب و ظلم و ستم بكوشد، و تغذيه او از حرام نباشد از پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) فرموده:
«كسى كه دوست دارد دعايش مستجاب گردد بايد غذا و كسب خود را پاك كند».[4]
و از مبارزه با فساد و دعوت بسوى حق خود دارى نكند، زيرا آنها كه امر بمعروف و نهى از منكر را ترك مى گويند دعاى مستجابى ندارند، چنان كه از پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) رسیده است: «بايد امر به معروف و نهى از منكر كنيد و الا خداوند بدان را بر نيكان شما مسلط مى كند و هر چه دعا كنند مستجاب نخواهد شد».[5]
در حقيقت ترك اين وظيفه بزرگ نظارت ملى نابساماني هايى در اجتماع به وجود مى آورد كه نتيجه آن خالى ماندن صحنه اجتماع براى بدكاران است، و دعا براى برطرف شدن نتايج آن بى اثر است زيرا اين وضع نتيجه قطعى اعمال خود انسان مى باشد.
عمل به پيمانهاى الهى، ايمان و عمل صالح و امانت و درستكارى يكى ديگر از شرائط استجابت دعا است. زيرا آن كس كه به عهد خويش در برابر پروردگارش وفا نكند نبايد انتظار داشته باشد كه مشمول وعده اجابت دعا از ناحيه پروردگار باشد.
كسى نزد امير مؤمنان على (علیه السلام) از عدم استجابت دعايش شكايت كرد و گفت با اينكه خداوند فرموده دعا كنيد من اجابت مى كنم، چرا ما دعا مى كنيم و به اجابت نمى رسد؟! امام در پاسخ فرمود: «قلب و فكر شما در هشت چيز خيانت كرده (لذا دعايتان مستجاب نمى شود):
1- شما خدا را شناخته ايد اما حق او را ادا نكرده ايد، بهمين دليل شناخت شما سودى بحالتان نداشته!
2- شما به فرستاده او ايمان آورده ايد سپس با سنتش به مخالفت برخاسته ايد ثمره ايمان شما كجا است؟
3- كتاب او را خوانده ايد ولى به آن عمل نكرده ايد، گفتيد شنيديم و اطاعت كرديم سپس به مخالفت برخاستيد!
4- شما مى گوئيد از مجازات و كيفر خدا مى ترسيد، اما همواره كارهايى مى كنيد كه شما را به آن نزديك مى سازد.
5- مى گوئيد به پاداش الهى علاقه داريد اما همواره كارى انجام مى دهيد كه شما را از آن دور مى سازد.
6- نعمت خدا را مى خوريد و حق شكر او را ادا نمى كنيد.
7- به شما دستور داده دشمن شيطان باشيد (و شما طرح دوستى با او مى ريزيد) ادعاى دشمنى با شيطان داريد اما عملا با او مخالفت نمى كنيد.
8- شما عيوب مردم را نصب العين خود ساخته و عيوب خود را پشت سر افكنده ايد. با اين حال چگونه انتظار داريد دعايتان به اجابت برسد؟ در حالى كه خودتان درهاى آن را بسته ايد؟ تقوا پيشه كنيد، اعمال خويش را اصلاح نمائيد امر به معروف و نهى از منكر كنيد تا دعاى شما به اجابت برسد».[6]
همانطور که یاد آور شدیم اینها بخشی از موانع استجابت دعاست و موانعی دیگری هم برای روایت دیگر برای استجابت دعا بیان شده که ما در اینجا به همین مقدار اکتفاء می کنیم.
- - - - - - - - -
پی نوشت:
[1]. اصول كافى، کلینی. ج 2. ص 468.
[2]. عدة الداعى، احمد بن محمد بن فهد حلی. ص 123.
[3]. سفينة البحار، شيخ عباس قمي. جلد اول صفحه 448 و 449.
[4،5]. همان.
[6]. ان قلوبكم خان بثمان خصال:اولها: انكم عرفتم اللَّه فلم تؤدوا حقه كما اوجب عليكم، فما اغنت عنكم معرفتكم شيئا.و الثانية: انكم آمنتم برسوله ثم خالفتم سنته و امتم شريعته فاين ثمرة ايمانكم؟ و الثالثة: انكم قراتم كتابه المنزل عليكم فلم تعملوا به، و قلتم سمعنا و اطعنا ثم خالفتم! و الرابعه: انكم قلتم تخافون من النار، و انتم فى كل وقت تقدمون اليها بمعاصيكم، فاين خوفكم؟ و الخامسة: انكم قلتم ترغبون فى الجنة، و انتم فى كل وقت تفعلون ما يباعدكم منها فاين رغبتكم فيها؟ و السادسة: انكم اكلتم نعمة المولى فلم تشكروا عليها! و السابعة: ان اللَّه امركم بعداوة الشيطان، و قال إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا، فعاد يتموه بلاقول، و واليتموه بلا مخالفة. و الثامنة: انكم جعلتم عيوب الناس نصب اعينكم و عيوبكم وراء ظهوركم تلومون من انتم احق باللوم منه فاى دعاء يستجاب لكم مع هذا و قد سددتم ابوابه و طرقه؟ فاتقوا اللَّه و اصلحوا اعمالكم و اخلصوا سرائركم و امروا بالمعروف و انهوا عن المنكر فيستجيب لكم دعائكم.
سفينة البحار،شيخ عباس قمي. جلد اول صفحه 448 و 449.