علل شورش مردم علیه خلیفه سوم!

یکی از سوالاتی که ما از برادران اهل سنت می‌پرسیم این است که به راستی علت شورش مردم مسلمان در زمان خلیفه سوم، بر ضد خلیفه خود چه بود، اگر رفتار او بر طبق قرآن و سنت نبوی(صلی‌اللّه‌عليه‌وآله) بود، چرا برخی از مسلمین بر علیه او شورش کرده و او را کشتن؟ به راستی دلیل این رفتار مردم چه بود؟

در این نوشتار ما به صورت خلاصه علت شورش مردم بر علیه خلیفه سوم می‌پدازیم:
مردم نسبت به اعمال و سياست‌هاى عثمان معترض بودند. از تعطيل گذاشتن احكام الهى گرفته تا دادن امتيازهاى بى‌‏حد و حصر به اقوام و نزديكانش و راه يافتن افراد نالايق و حتى مطرودين از جانب پيامبر خدا(صلی‌اللّه‌عليه‌وآله) در دستگاه خلافت و سلب اختيار در موارد بسيارى از او، در امر حكومت و اعمال قدرت برخى از نزديكان و نيز فشارها و ظلم‌هايى كه بر برخى از صحابه پيامبر و مؤمنان روا داشت، از دلايل اين نارضايتى بود.

اين اعتراض‌ها در سال سى و پنجم هجرى به اوج خود رسيد. بدين سبب، گروه‌ها و قبايل مختلف، براى اعتراض عليه خليفه، در اطراف مدينه اجتماع كردند كه با وساطت امیرالمومنین(عليه‌السلام) متفرق شدند، اما در بين راه بازگشت به مصر «ورش» غلام عثمان را به‏ همراه نامه‏‌اى كه به خط مروان بود، ديدند. نامه براى «ابن ابى سرح» حاكم مصر نوشته شده بود و در آن، نام افرادى كه در ميان آن جمع بودند، آمده بود كه به محض رسيدن به مصر، با آنان برخورد خشونت‌‏آميز شود و برخى را گردن بزند. آن گروه با ديدن نامه، به مدينه بازگشتند و خانه عثمان را محاصره كردند و درگيری‌ها ميان افراد مسلح دو طرف، بالا گرفت و سرانجام، عثمان به قتل رسيد.[1] ما در این مطلب به صورت مفصل به این رفتارهای نادرست عثمان پرداخته‌ایم.

علاوه بر سياست‌ها و اعمال عثمان كه با روش پيامبر(صلی‌اللّه‌عليه‌وآله) و حتى خلفاى پيشين، اختلاف فاحش داشت، عوامل ديگرى نيز در پديد آمدن واقعه محاصره خانه او و قتل او مؤثر بود. از جمله اين عوامل، عدم يارى و سياست منافقانه برخى ياران خليفه بود. يكى از هم‌‏پيمانان او «معاويه بن ابى سفيان» بود که در آن زمان والى شام بود. او علی‌رغم باخبر شدن از محاصره خانه عثمان و رسیدن نامه‌ یاری عثمان به او، مانند بقيه حكام، كمكى به عثمان نكرد و صبر كرد تا خليفه كشته شد و آن‌گاه برخاست و مطالبه خون او را کرد.[2]

عامل مؤثر ديگر، انتقام‌‏جويى برخى از حاکمان گذشته بود. از جمله آن‌ها «عمرو بن‌عاص» بود كه عثمان، او را از امارت مصر عزل كرد و او از اين بابت، كينه شديدى از عثمان در دل داشت و زمانى كه شورش عليه عثمان آغاز شد، او يكى از مخالفان عثمان بود. او در نهان، مردم را عليه عثمان تحريك مى‏‌كرد. او در اوج شورش، به اراضى خود در فلسطين رفت و آن‌گاه كه خبر قتل خليفه به او رسيد، گفت: «من كسى هستم كه وقتى دملى را مى‌‏خارانم، از آن خون مى‏‌آورم ...». مقصودش اين بود كه وى شورش مردم عليه عثمان را تدارك ديده و به گونه‏‌اى نقشه كشيد كه به نتيجه حتمى رسيد.[3]

البته هيچ‌يك از عواملى كه بيان شد، عامل اصلى قتل عثمان نبود، بلكه عامل اصلى، چنان كه مولا امیرالمومنین(عليه‌السلام) فرمود، چيزى جز استبداد و خودكامگى عثمان نبود.[4]

در نتیحه: عواملی مختلفی در کشته شدن عثمان موثر بود که ریشه همه آن‌ها به خودکامگی و پارتی‌بازی کردن و تبعیض خود خلیفه بر می‌گردد؛ او تمام اقوام و فامیل‌های خود را حاکم بلاد مختلف کرده بود و بیت‌المال را در جیب آن‌ها می‌ریخت و آن‌ها نیز بدون هیج ترسی به مردم ظلم می‌کردند؛ لذا مردم به ستوه آمده و ناچار به قیام شده و خلیفه خود را به قتل رساندند.

___________________________________________________
پی‌نوشت
[1]. مسعودى، مروج الذهب، ترجمه ابو القاسم پاينده، ج 1، ص 700- 701.
[2]. طه حسين، على و فرزندانش، ترجمه محمد على شيرازى، ص 71.
[3]. همان، ص 76- 77.
[4]. محمد عبده، شرح نهج البلاغه، ترجمه على اصغر فقيهى، خطبه 30.