چکیده: امید است همه کسانی که عشق علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) را در قلب خود پرورش می‌دهند در مقام عمل نیز عاشقانه از آن حضرت پیروی کرد و با خضوع و خشوع و حضور قلب نمازشان را بخوانند و به ذکر خدا مشغول باشند و در نعمت‌هایی که خداوند به آنان داده فقرا را نیز شریک سازند ...
شهر مدینه در یازدهم ذی القعده غرق در شادی و سرور بود، ملائکه آسمان دسته دسته با سبدهایی از گل‌های بهشتی به سمت خانه موسی بن جفعر (علیه‌السلام) روانه شده بودند، همگی تبریک و تهنیت می‌گفتند و از تولد پسری که پدر و مادرش او را حضرت رضا (علیه‌السلام) نام گذاشته بودند خوشحال و خرسند بودند، زنان و مردان شیعه نیز از ولادت هشتمین خورشید ولادت شاد و مسرور بودند، امام رضا (علیه‌السلام) در خانه امامت رشد کرده و برای رهبری امت اسلامی تربیت شد، آن حضرت دریایی از فضائل و کمالات را در خود پرورش داده بود که به چند نمونه از آنها اشاره می‌کنیم:
فضائل و اخلاق عملی امام رضا (علیه‌السلام):
1: عشق به نماز:
نمازِ با توجه و حضور قلب، از راه‌های اصلی ارتباط خلق با خالق می‌باشد، که همچون چشمه آبی گوار و شفا بخش عمل می‌کند و گناهان را از وجود انسان می‌زداید و او را به عالم ملکوت متصل می‌کند، حضور در پیشگاه خداوند و اظهار بندگى و عبودیت و اقرار به یكتایی و جاودانگى حضرت حق، باعث اصلاح و سعادت انسان و به كمال رسیدنش می‌باشد، هشتمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت به نماز عشق می‌ورزید و دائما در ذکر نام و یاد خداوند به سر می‌برد، به طوری که رجاء بن ابی ضحاک که از طرف مامون مامور انتقال امام رضا (علیه‌السلام) از مدینه به مرو بود درباره نماز و ذکر حضرت می‌گوید:
«و من پيوسته با او بودم و جدا نمىشدم از مدينه تا مرو، و بخدا قسم احدى را نديدم كه از او متّقىتر نسبت به خداى تعالى باشد، و يا از او بيشتر ياد خدا باشد و ذكر خدا گويد، در تمامى اوقاتش، و يا خدا ترس و پارساتر از او باشد، و چون سپيده مىدميد نماز بجاى آورده و در سجدهگاه خود مىنشست و مشغول گفتن «سبحان اللَّه و الحمد اللَّه، و لا اله الّا اللَّه» و تكبير و صلوات بود تا آفتاب بدمد، سپس به سجده مىرفت و در سجده بود تا آفتاب بالا آيد، آنگاه برمي‌خاست و به مردم مىپرداخت، و آنان را حديث مي‌كرد و موعظه و پند مي‌داد تا نزديك زوال ظهر، سپس تجديد وضو كرده و به محلّ نماز خويش باز مي‌گشت، و چون زوال ظهر مي‌شد شش ركعت نماز بجاى مىآورد (يعنى سه نماز دو ركعتى) و...». [1]
در آخر شب، هنگامی که چشمهاى بسيارى از مردم در خواب است و جُنب و جوشهاى زندگى مادّى موقّتاً خاموش شده، و سکوت همه جا را فرا گرفته است عاشقان واقعی در حال رکوع و سجود به درگاه حضرت حق هستند، آنها از این فرصت که نه جايى براى رياکاری و نه شواغل روزمرّه مادّى فكر انسان را به خود جلب مىكند، از گفتگوی با حضرت حق لذت می‌برند همانند امام هشتم که از این فرصت به خوبی استفاده کرده و نماز شب را با حضور قلب می‌خواند، در این این باره نقل شده است که:
«چون ثلث آخر شب مىشد حضرت از خواب برخاسته و با ذكر تسبيح و تحميد و تكبير و تهليل و استغفار به مسواك دندان‌هاى خويش مشغول مي‌گشت و سپس وضو ساخته و به نماز شب مىپرداخت». [2]
2: اهل بخشش و دارای کرامت بود:
خداوند روزی دهنده‌ای بی‌همتا است که با حکمت خود برخی از بندگان را فقیر خلق کرده است تا مسیر انسانیت را برای سایر بندگان هموار نماید، خداوند قادر متعال می‌توانست همه را غنی و غرق در ثروت، خلق کند اما برای این که افراد ثروتمند امتحان بشوند و در سایه این امتحان رشد کنند، برخی را فقیر خلق کرده تا ثروتمندان با انفاق و احسان خود، راه بندگی و عبودیت را با سرعت بیشتری طی کنند و با ایجاد حس انسانیت خود را از دنیا و متعلقات آن برهانند، همان گونه که امام رضا (علیه‌السلام) با دستان با سخاوت خود فقرا را حمایت کرده و حتی تمام اموال خود را در این راه صرف می‌کرد به طوری که در این باره می‌نویسند:
«امام در روز عرفه در خراسان همه اموالش را احسان و بین اهل نياز تقسيم کرد، فضل بن سهل گفت: اين غرامت و اسراف است، حضرت فرمود: نه، بلکه غنيمت است، آنچه را که در آن پاداش و کرامت هست، غرامت مشمار». [3]
حضرت برای این که فقرا بدون خجالت بر سر سفره با کرامتش بنشینند، خود ابتدا سر سفره فقیرانه آنان می‌نشست و از غذای آنان تناول می‌کرد و می‌فرمود:
«افراد سخاوتمند از خوراك ديگران استفاده مى‌كنند تا ديگران هم از امكانات ايشان بهره گيرند و استفاده كنند؛ وليكن افراد بخيل از غذاى ديگران نمى‌خورند تا آنها هم از غذاى ايشان نخورند». [4]
3: با اسراف مبارزه می‌کرد:
اسراف یکی از گناهانی است که نعمت‌های الهی را ضایع کرده و خیر و برکت را از بین می‌برد، برخی حاضرند اموال خود را با اسراف حیف و میل کنند ولی حاضر نیستند با استفاده درست و بهینه بخشی از آن را در اختیار فقرا و نیازمندان قرار بدهند، امام رضا (علیه‌السلام) به شدت با اسراف مخالف بوند به طوری که روزى غلامانش ميوهاىی را خوردند ولى آن را تمام نخوردند و مقدارى مانده به دور انداختند، امام بر آنها بر آشفت و فرمود:
«سبحان الله، اگر شما بى‌نياز هستيد ديگران بدان نيازمندند، به جاى دور انداختن، به مستمندان انفاق كنيد». [5]
4: تواضع امام رضا:
امروزه اگر کسی انداکی علم و دانش و تخصص در زمینه‌ای را داشته باشد به خود می‌بالد و گاهی غرور او را فرا می‌گیرد به طوری که سخن گفتن و کمک کردن به افرادی که پاین‌تر از و هستند را خلاف شأن و منزلت خود می‌داند اما علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) که معدن تمام علوم بودند با کمال تواضع و فروتنی با اطرافیان خود نشست و برخواست داشتند و حتی با غلامان خود سر یک سفره غذا می‌خورند، مردى از اهل بلخ می‌گويد: در سفر خراسان در خدمت امام رضا (علیه‌السلام) بودم، روزى طعام خواست، همه خدمتكاران از سياهان و ديگران را كنار سفره جمع كرد، گفتم: فدايت شوم، بهتر آن است كه آنها در خوان ديگرى بخورند. فرمود:
«آرام باش پروردگار همه يكى است، مادرمان حوا و پدرمان آدم يكى است، مجازات بسته به اعمال است». [6]
در تواضع و فروتنی هشتمین اختر تابناک امامت و ولایت نوشته‌اند:
«روزی امام وارد حمام شد مردی که حضرت را نمی‌شناخت از وی درخواست کرد تا او را کیسه کشد، امام نیز پذیرفت و مشغول شد، حاضران به آن مرد حضرت را معرفی کردند، و او با کمال شرمندگی و سرافکندگی از حضرت عذر خواهی کرد، امام او را آرام کرد و به کار خود همچنان ادامه داد». [7]
5: توصیه به دعا به خود و دیگران:
حضرت علاوه بر خدمات جسمی و مالی و علمی به مردم زمان خود، آنان را نیز دعا می‌کرد و از خداوند برایشان خیر و مغفرت را خواستار بود، و مردم را در گام اول به دعا کردن توصیه می‌کرد و می‌فرمود:
«بر شما باد سلاح پيامبران، عرض شد: سلاح پيامبران چيست؟ فرمود: دعا». [8]
و در گام بعدی مردم را توصیه می‌کرد که در حق همدیگر دعا نمایند و برای آنان ارزش دعا کردن در حق مومنین را بیان کرده و می‌فرمود:
«هيچ مؤمنى نيست كه در حقّ برادران و خواهران مؤمن و مسلمان خود دعا كند -چه زنده و چه مرده- مگر آنكه خداوند به تعداد مؤمنانى كه از این دنیا رفته‌اند، و يا آنان كه تا به قيامت به دنيا مىآيند، يك حسنه براى او ثبت مىفرمايد». [9]
امید است همه کسانی که عشق علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) را در قلب خود پرورش می‌دهند در مقام عمل نیز عاشقانه از آن حضرت پیروی کرد و با خضوع و خشوع و حضور قلب نمازشان را بخوانند و به ذکر خدا مشغول باشند و در نعمت‌هایی که خداوند به آنان داده فقرا را نیز شریک سازند و از اسراف و زیاده روی پرهیز نمایند و همیشه در هر پست و مقامی که هستند اهل تواضع و فروتنی باشند و با دعای خیرشان گره کار مومنین و مؤمنات را بگشایند.
...............................
پی نوشت‌ها:
[1]. «مَا رَأَيْتُ رَجُلًا كَانَ أَتْقَى لِلَّهِ تَعَالَى مِنْهُ وَ لَا أَكْثَرَ ذِكْراً لِلَّهِ فِي جَمِيعِ أَوْقَاتِهِ مِنْهُ وَ لَا أَشَدَّ خَوْفاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ وَ كَانَ إِذَا أَصْبَحَ صَلَّى الْغَدَاةَ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِي مُصَلَّاهُ يُسَبِّحُ اللَّهَ وَ يُحَمِّدُهُ وَ يُكَبِّرُهُ وَ يُهَلِّلُهُ وَ يُصَلِّي عَلَى النَّبِيِّ ص حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ ثُمَّ يَسْجُدُ سَجْدَةً يَبْقَى فِيهَا حَتَّى يَتَعَالَى النَّهَارُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى النَّاسِ يُحَدِّثُهُمْ وَ يَعِظُهُمْ إِلَى قُرْبِ الزَّوَالِ ثُمَّ جَدَّدَ وُضُوءَهُ وَ عَادَ إِلَى مُصَلَّاهُ فَإِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ قَامَ فَصَلَّ...» عطاردی، عزيز الله، مسند الإمام الرضا عليه السلام، چاپ اول، انتشارات آستان قدس، مشهد، 1406ق، ص 42.
[2]. «فَإِذَا كَانَ الثُّلُثُ الْأَخِيرُ مِنَ اللَّيْلِ قَامَ مِنْ فِرَاشِهِ بِالتَّسْبِيحِ وَ التَّحْمِيدِ وَ التَّكْبِيرِ وَ التَّهْلِيلِ وَ الِاسْتِغْفَارِ فَاسْتَاكَ ثُمَّ تَوَضَّأَ ثُمَّ قَامَ إِلَى صَلَاةِ اللَّيْلِ»مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، چاپ گوناگون، انتشارات اسلاميه، تهران، ج 73، ص 193.
[3]. «مَرَّ رَجُلٌ بِأَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع فَقَالَ لَهُ أَعْطِنِي عَلَى قَدْرِ مُرُوَّتِكَ قَالَ لَا يَسَعُنِي ذَلِكَ فَقَالَ عَلَى قَدْرِ مُرُوَّتِي قَالَ أَمَّا إِذاً فَنَعَمْ ثُمَّ قَالَ يَا غُلَامُ أَعْطِهِ مِائَتَيْ دِينَارٍ وَ فَرَّقَ ع بِخُرَاسَانَ مَالَهُ كُلَّهُ فِي يَوْمِ عَرَفَةَ فَقَالَ لَهُ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ إِنَّ هَذَا لَمَغْرَمٌ فَقَالَ بَلْ هُوَ الْمَغْنَمُ لَا تَعُدَّنَّ مَغْرَماً مَا ابْتَعْتَ بِهِ أَجْراً وَ كَرَما» همان مدرک قبلی ج 49، ص 100.
[4]. «السَّخيُّ يَاءكُلُ طَعامَ النّاسِ لِيَاءكُلُوا مِنْ طَعامِهِ، وَالْبَخيلُ لايَاءكُلُ طَعامَ النّاسِ لِكَيْلايَاءكُلُوا مِنْ طَعامِهِ» همان مدرک قبلی 18، ص 352.
[5]. «أَكَلَ الْغِلْمَانُ يَوْماً فَاكِهَةً فَلَمْ يَسْتَقْصُوا أَكْلَهَا وَ رَمَوْا بِهَا فَقَالَ لَهُمْ أَبُو الْحَسَنِ ع سُبْحَانَ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمُ اسْتَغْنَيْتُمْ فَإِنَّ أُنَاساً لَمْ يَسْتَغْنُوا أَطْعِمُوهُ مَنْ يَحْتَاجُ إِلَيْه» عطاردی، عزيز الله، مسند الإمام الرضا عليه السلام، چاپ اول، انتشارات آستان قدس، مشهد، 1406ق، ج 2 ص 348.
[6]. «كُنْتُ مَعَ الرِّضَا (علیه‌السلام) فِي سَفَرِهِ إِلَى خُرَاسَانَ فَدَعَا يَوْماً بِمَائِدَةٍ لَهُ فَجَمَعَ عَلَيْهَا مَوَالِيَهُ مِنَ السُّودَانِ وَ غَيْرِهِمْ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ لَوْ عَزَلْتَ لِهَؤُلَاءِ مَائِدَةً فَقَالَ مَهْ إِنَّ الرَّبَّ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَاحِدٌ وَ الْأُمَّ وَاحِدَةٌ وَ الْأَبَ وَاحِدٌ وَ الْجَزَاءَ بِالْأَعْمَال» عطاردی، عزيز الله، مسند الإمام الرضا عليه السلام، چاپ اول، انتشارات آستان قدس، مشهد، 1406ق، ص 46.
[7]. «و دخل الرضا عليه السّلام الحمام فقال له بعض الناس: دلّكني يا رجل فجعل يدلّكه فعرفوه، فجعل الرجل يعتذر منه و هو يطيب قلبه و يدلّك» همان مدرک قبلی ص 49.
[8]. «عَلَيْكُمْ بِسِلَاحِ الْأَنْبِيَاءِ فَقِيلَ وَ مَا سِلَاحُ الْأَنْبِيَاءِ قَالَ الدُّعَا» کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، چاپ دوم، انتشارات : اسلاميه، تهران، 1362ش، ج 2 ص 468.
[9]. «مَا مِنْ مُؤْمِنٍ يَدْعُو لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِينَ وَ الْمُسْلِمَاتِ الْأَحْيَاءِ مِنْهُمْ وَ الْأَمْوَاتِ إِلَّا كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِكُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ حَسَنَةً مُنْذُ بَعَثَ اللَّهُ آدَمَ إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَه» شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، چاپ اول، انتشارت دار الرضی، قم، 1406ق، ص 162.