چکیده: محبت از خصوصیات فطری هر فرد بوده و مهمترین مساله مورد توجه در محبت، حفظ اعتدال و مساوات است که در سیره‌ی عملی امام باقر (علیه السلام) نسبت به حفظ اعتدال سفارش و تاکید شده که این امر را می توان در گفتگوی صمیمانه و رعایت مساوات در برآورده کردن نیازها عملی کرد.
یکی از خصوصیات فطری و ذاتی که خداوند در نهاد هر انسانی قرار داده است محبت و مودت است، که از جمله مسائل مورد نیاز در محبت و مودت، حفظ اعتدال و رعایت عدالت است، که محبت و مودت وقتی از حد اعتدال خارج شود در دو بُعد افراط و تفریط در نوسان است.
در داستانهای مورد اشاره در قرآن می توان نمونه‌هایی از این افراط و تفریط ها را مشاهده کرد:
در داستان حضرت یعقوب و حضرت یوسف وقتی حضرت یعقوب در آینده‌ی فرزندش مقامی عظیم و بزرگ را مشاهده می کند بی‌اختیار به سوی او گرایش یافته و محبت و مودت در حق فرزندش در ابراز علاقه چیزی فروگذار نکرده در حالی که این نوع محبت او موجبات حسادت برادران دیگر یوسف را به او در پی داشت تا آنجا که برادران گرد هم جمع شدند و تصمیم به حذف یوسف می‌گیرند.
«اقْتُلُواْ يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا يخَْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ وَ تَكُونُواْ مِن بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِين [یوسف/9] يوسف را بكشيد و يا او را در سرزمين نامعلومى بيندازيد، تا توجه و محبت پدرتان فقط معطوف به شما شود. و پس از اين گناه [با بازگشت به خدا و عذرخواهى از پدر] مردمى شايسته خواهيد شد».
گرچه ابراز علاقه حضرت یعقوب به فرزندانش بی دلیل نبود، ولی به هر حال این ماجرا نشان می دهد که حتی باید بیش از مقدار لازم در این مورد حساس و سختگیر بود.
در این راستا که انسان نباید در محبت به بعضی از فرزندان افراط نورزید در سیره‌ی معصومین (علیهم السلام) روایات بسیاری وارد شده است.
امام باقر (علیه السلام) در این مورد می‌فرمایند:
«من گاهی نسبت به بعضی از فرزندانم اظهار محبت می‌کنم و او را بر زانوی خودم می‌نشانم و قلم گوسفند به او می دهم و شکر در دهانش می‌گذارم، در حالی که می‌دانم حق با دیگری است، ولی این کار را برای این می کنم تا علیه فرزندان دیگر تحریک نشود آنچنان که برادران یوسف به یوسف کردند، نکند».[1]
همچنین در خصوص حضرت عیسی گروهی از پیروان آنحضرت آنچنان در محبت ورزیدن به ایشان غلو و افراط کردند که او را تا مقام خدایی بالا بردند و در مقابل، جماعتی دیگر را مشاهده می کنیم که مادر حضرت عیسی (مریم عذرا) را به بدترین اتهامات متهم ساختند و اینگونه است که بعضی راه افراط و عده‌ای راه تفریط را پیش می‌برند. و بهترین راهکار در این مورد حفظ عدالت و تعادل در محبت ورزیدن به افراد و شاید به مصداق بارز این امر که فرزندان می باشد، را بتوان نام برد.
پدر و مادر به عنوان دو رکن اساسی خانواده بیشترین نقش را در تربیت فرزندان ایفا می‌کنند و در ایجاد محبت و مهرورزی به فرزندان می‌توانند به عنوان الگویی نمونه در مقابل دیگران محسوب شوند.
راهکارهایی که می توان در امر تربیت و حفظ عدالت در محبت به فرزندان به آن توجه کرد عبارتند است:
الف ـ گفت وگوی صمیمانه
همانطوری که انسان علاقه و دوست دارد که در احترام دیگران به او، با بی ادبی، خشن، آمرانه، خشک و با لحنی زشت و تند سخن نگویند، دیگران نیز از او همین نوع رفتار را طلب درخواست می‌کنند. این یکی از مهم ترین نکات مورد توجه در مورد ارتباط کلامی با فرزندان است که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
ریشه بسیاری از بداخلاقی‌ها، خشونت و لجبازی ها، افسردگی و گوشه گیری فرزندان را می توان با ارتباط کلامی صحیح و نیکو از میان برداشت.
امام باقر (علیه السلام) با اشاره به این شیوه کارآمد تربیتی و گفت و گوی صمیمانه با فرزندان می فرمایند: «فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً قَالَ قُولُوا لِلنَّاسِ أَحْسَنَ مَا تُحِبُّونَ أَنْ يُقَالَ فِيكُمْ [2] به زیباترین صورتی که میل دارید مردم با شما سخن بگویند با آنان سخن بگویید».
چون محیط خانواده یک محیطی است که ارتباطات تنگاتنگ و شاید گفت حتی در بیشتر اوقات افراد خانواده در حال قیاس کردن و تمرکز بر نوع رفتار والدین در برخورد با اعضای خانواده می‌باشند، لذا این نوع نگاه می‌تواند موثرترین راه برای جلوگیری از اختلافات در خانواده‌ها شود. از جمله کارهایی که بسیار ساده و موثر در ایجاد این رابطه‌ی صمیمانه می تواند باشد سلام کردن و شروعی گرم و با ذوق در بدو حضور در منزل می‌باشد که امام باقر (علیه السلام) در مورد کاراترین و موثرترین راه برای ایجاد یک ارتباط صمیمانه می‌فرمایند: «إِنَ اللَّهَ يُحِبُ إِفْشَاءَ السَّلَام [3] خداوند دوست دارد که سلام با لحنی رسا [و دلپذیر ] باشد».
ب ـ رعایت مساوات در برآورده کردن نیازها
رعایت مساوات در رفع نیازهای فرزندان از جمله مواردی است که مورد توجه اعضای خانواده بالاخص در فرزندان است. این رعایت اعتدال را می توان هم در امور معنوی و هم مادی قلمداد کرد. در فرزندان امور معنوی بیشتر از امور مادی جلوه گری و خودنمایی می کند. گاهی اوقات انسان مشاهده می کند که والدین شبانه روز فعالیت و کوشش می کنند در رفع نیازهای مادی فرزندان تا در رفاه کامل باشند در حالی که از حمایت‌های معنوی و رفع نیازهای معنوی فرزندان غافل می شوند که از جمله آسیب‌های این مورد را می‌توان در روابط جنس مخالف برای برآوردن احتیاجات معنوی و روحی خود مثال زد.
لزوما باید در ابراز محبت در ظاهر مساوات را رعایت کنند، گرچه در باطن بنا به علت های مختلف، یکی از فرزندان را بیشتر از دیگری دوست داشته باشند.
این مساوات و رعایت در رفع نیازها بالاخص در امور معنوی در سیره امام باقر (علیه السلام) نیز مشاهده می‌شود.
چنانکه محمد بن مسلم می گوید: «كُنْتُ عِنْدَ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْبَاقِرِ ع إِذْ دَخَلَ جَعْفَرٌ ابْنُهُ وَ عَلَى رَأْسِهِ ذُؤَابَةٌ وَ فِي يَدِهِ عَصًا يَلْعَبُ بِهَا فَأَخَذَهُ الْبَاقِرُ ع وَ ضَمَّهُ إِلَيْهِ ضَمّا [4] در خدمت امام باقر (علیه السلام) بودم که فرزند خردسالش جعفر (علیه السلام) وارد شد. پیشوای پنجم فرزندش را به آغوش کشیده و به سینه خود چسبانید و آن گاه با کلمات زیبا و محبت آمیز با وی به گفت و گو پرداخت».
در نتیجه محبت از خصوصیات فطری هر فرد بوده و مهمترین مساله مورد توجه در محبت حفظ اعتدال و مساوات می‌باشد که در سیره‌ی عملی امام باقر (علیه السلام) نسبت به حفظ اعتدال سفارش و تاکید شده که این امر را می توان در گفتگوی صمیمانه و رعایت مساوات در برآورده کردن نیازها عملی کرد.
پی نوشت:
[1]. مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ: اول، 1374 ش. بحار الانوار، ج74، ص328.
[2]. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي (ط - الإسلامية)، ج2، ص165، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ، چهارم، 1407 ق.
[3]. ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول عن آل الرسول صلى الله عليه و آله، ص300، جامعه مدرسين، قم، چاپ، دوم، 1404 / 1363ق.
[4]. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ط - بيروت)، ج47، ص15، دار إحياء التراث العربي، بيروت، چاپ، دوم، 1403 ق.