1. رسیدن به تقوا
یکی از مهم‌ترین فلسفه‌های قربانی، رسیدن به تقوا و پرواپیشگی است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: (لَنْ يَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لكِنْ يَنالُهُ التَّقْوى مِنْكُمْ)؛ (1)«گوشت و خون این شتران به خدا نمي‌رسد؛ آنچه به او مي‌رسد تقوای شماست.»
این آیه در واقع، دفع دخل مقدّراست و به دو پرسشی که به ذهن مي‌رسد جواب مي‌دهد:
اول اینکه ممکن است توهم شود خداوند از این قربانی سود مي‌برد و به آن حاجتمند است.
دوم اینکه احتمال مي‌رود برخی بپندارند خداوند که محتاج گوشت و خون و قربانی نیست پس این کار چه فایده‌ای دارد؟
این آیه، پاسخی به هر دو پندار است؛ به این صورت که مي‌گوید نه خداوند محتاج قربانی است؛ «گوشت و خون این شتران به خدا نمي‌رسد» و نه این کار بی‌فایده است؛«آنچه به او مي‌رسد پرهیزگاری شماست.»
بنابراین نفع مهمي‌در قربانی وجود دارد که به حجگزار برمي‌گردد و آن عبارت است از: رسیدن به تقوا و پرواپیشگی.
2. ریشه کن شدن طمع
فلسفه دیگری که برای قربانی حج ذکر شده است، از بین رفتن طمع انسان و ریشهکن شدن آن است. امام سجاد علیه السلام در این باره مي‌فرماید: «فَعِنْدَ مَا ذَبَحْتَ هَدْيَكَ نَوَيْتَ أَنَّكَ ذَبَحْتَ حَنْجَرَةَ الطَّمَعِ بِمَا تَمَسَّكْتَ بِهِ مِنْ حَقِيقَةِ الْوَرَع ؛ (2) آنگاه که قربانی‌ات را سر بریدی نیّت کردی که گلوی طمع را با حقیقت ورع و پرهیزکاری ببری.»
همچنین امام صادق علیه السلام مي فرماید: «وَ اذْبَحْ حَنْجَرَةَ الْهَوَى وَ الطَّمَعِ عِنْدَ الذَّبِيحَة؛ (3) هنگام قربانی، حنجره هوا و طمع را قطع کن.»
از نکات قابل دقّت این است که در هر دو حدیثتعبیر گلو و حنجره برای طمع شده است.این تعبیر برای فهماندن این مطلب است که در قربانی در واقع باید گلوی طمع را برید و باید برای همیشه، رگ حیات آن را قطع کرد.
3. قربانی کردن هوس
فلسفه عظیم تر قربانی، این است که حاجی در حقیقت، گوسفند و شتر را به قربانگاه نمي‌برد؛ بلکه نفس سرکش و نفس امّاره را به قربانگاه مي‌برد تا برای همیشه از شرّ و خطرهای آن رهایی یابد.
آری حاجی با نیّت الهی در تمام اعمال و خارج شدن از نفسانیّت و حیوانیّت در واقع، روحش به عالم بالا متصل گشته و از اینرو از عالم تاریک حیوانیّت خارج میشود و نفس را برای همیشه قربانی میکند.
چنانکه گذشت امام صادق علیه السلام در کلام کوتاه و گویایی مي‌فرماید: «وَ اذْبَحْ حَنْجَرَةَ الْهَوَى وَ الطَّمَعِ عِنْدَ الذَّبِيحَة؛ (4) و هنگام قربانی، حنجره و رگهای هوس و طمع را قطع کن.»
4. امتحان تقوی
قربانی در واقع امتحان و آزمایش الهی است تا معلوم شود چه کسی سر به فرمان الهی دارد؛ خصوصاً آنجایی که جنبه مالی در کار است و شاید خیلی فلسفه و حکمت آن روشن نباشد.
خداوند در واقع مي‌خواهد حاجی را امتحان کند به این صورت که وقتی دور خانه او طواف کرده و نیّتش این بوده است که بعد از این جز بر گرد فرامین الهی و رضایت او نچرخد، آیا واقعاً به آن رسیده و تسلیم امر الهی شده است؟ از اینرو دستور قربانی مي‌دهد.
امام صادق علیه السلام به همین نکته اشاره دارد، آنجا که مي‌فرماید: «فلسفه قربانی این است: «وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ يَتَّقِيهِ بِالْغَيْبِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَنْ يَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لكِنْ يَنالُهُ التَّقْوى مِنْكُمْ ثُمَّ قَالَ انْظُرْ كَيْفَ قَبِلَ اللَّهُ قُرْبَانَ هَابِيلَ وَ رَدَّ قُرْبَانَ قَابِيل؛ (5) تا که خداوند بداند چه کسی در غیب، خود را حفظ مي‌کند. خدای عزیز و جلیل مي‌فرماید: “گوشت و خون شتران به خدا نمي‌رسد بلکه فقط تقوای شما به خدا مي‌رسد.” سپس حضرت فرمود: ببین چگونه خداوند، قربانی هابیل را پذیرفت؛ اما قربانی قابیل را رد کرد.»
7. بخشش گناهان و نجات از آتش
نجات از آتش که با بیان های گوناگونی، همچون: بخشش گناهان، نجات از آتش، فدیۀ نار، گذر از پل صراط و ... آمده است، نیز از حکمتهای قربانی شمرده شده است.
یک - بخشش گناه
ابوبصیر مي‌گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «مَا عِلَّةُ الْأُضْحِيَّةِ فَقَالَ إِنَّهُ يُغْفَرُ لِصَاحِبِهَا عِنْدَ أَوَّلِ قَطْرَةٍ تَقْطُرُ مِنْ دَمِهَا عَلَى الْأَرْضِ؛ (6) علت قربانیکردن [در حج و غیر آن] چیست؟ فرمود: [بخشش گناهان؛ زیرا] با اولین قطرۀ خونِ قربانی که به زمین مي‌ریزد، صاحب آن بخشیده مي‌شود.»
در روایت دیگری امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: «لَوْ عَلِمَ النَّاسُ مَا فِي الْأُضْحِيَّةِ لَاسْتَدَانُوا وَ ضَحَّوْا إِنَّهُ لَيُغْفَرُ لِصَاحِبِ الْأُضْحِيَّةِ عِنْدَ أَوَّلِ قَطْرَةٍ تَقْطُرُ مِنْ دَمِهَا؛ (7) اگر مردم مي‌دانستند چه پاداشی در قربانی کردن وجود دارد قرض مي‌گرفتند و قربانی مي‌کردند؛ زیرا صاحب قربانی با اولین قطرهای که از خون آن میریزد، بخشیده میشود.»
در روایت دیگری از بشر بن زید از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که به دخترش فاطمهعلیها السلام فرمود: «اشْهَدِي ذَبْحَ ذَبِيحَتِكِ فَإِنَّ أَوَّلَ قَطْرَةٍ مِنْهَا يَغْفِرُ اللَّهُ بِهَا كُلَّ ذَنْبٍ عَلَيْكِ وَ كُلَّ خَطِيئَةٍ عَلَيْكِ (إِلَى أَنْ قَالَ) وَ هَذَا لِلْمُسْلِمِينَ عَامَّةً؛ (8) قربانی کردنِ قربانیِ خود را مشاهده کن؛ زیرا با اولین قطرۀ [خون] آن، خداوند تمامي‌گناهانی که بر تو هست و تمام خطاهایی که بر ذمّهات میباشد را مي‌بخشد؛ آنگاه ادامه داد: و این پاداش برای تمامي‌مسلمانان است.»
دو - گذر از پل صراط
رسول خدا صلی الله علیه و آلهمي‌فرماید: «اسْتَفْرِهُوا ضَحَايَاكُمْ فَإِنَّهَا مَطَايَاكُمْ عَلَى الصِّرَاطِ؛ (9) قربانیهای خود را گرامي‌بدارید که آنها وسیله عبور شما بر صراط است.»
وقتی گناهان انسان بخشیده شد و معاصی او از بین رفت، نتیجه نخست آن این است که از پل صراط به راحتی و بدون هیچ نگرانی عبور مي‌کند.
سه - فدیهای برای آتش
انسانی که از پل صراط عبور کند در حقیقت اهل آتش نیست و نتیجه پایانیِ قربانی این است که حاجی از آتش جهنم نجات یافته و بهشتی شده است.
امام سجاد علیه السلام مي‌فرماید: «إِذَا ذَبَحَ الْحَاجُّ كَانَ فِدَاءَهُ مِنَ النَّارِ؛ (10) وقتیحاجی [قربانی را] ذبح کرد، فدیۀ او از آتش [دوزخ] خواهد بود.»
پی نوشت:
1) حج/ 37.
2) مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، مؤسسه آل البیت، قم، ج 10، ص 170.
3) مصباح الشریعه، به نقل از: اسرار عرفانی حجّ، محمدتقی فعالی، دارالحدیث، چاپ اول، 1386ش، ص496.
4) همان (اسرار عرفانی حج).
5) وسائل الشیعه، حر عاملی، آل البیت، ج 14، ص 206؛ علل الشرایع، صدوق، ص 438؛ وسائل الشیعه، حر عاملی، آل البیت، چاپ بیروت، ج 10، ص 174، روایت 11.
6) همان، ص 174، حدیث 11.
7) همان، ص 177، حدیث 2، باب64.
8) همان، ج14، ص151.
9) همان، ج10، ص 176، حدیث1.
10) همان، ج12، ص 88؛ محاسن برقی، ج 1، ص67.
نویسنده /سیدجواد حسینی ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره134