مقام امامت و پاسخ به یک شبهه

برای شناخت مقام امامت و ارزش آن ابتدا می‌بایست به واژه‌شناسی آن رو آورد. پس از این مرحله شناخت مقام امام از آیات و روایات می‌تواند کمک گرفت. در این یادداشت به هر دو مرحله می‌پردازیم و در پایان با بررسی مقام امامت حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) به یک شبهه درباره پیامبراسلام (صل‌الله‌علیه‌وآله) می‌پردازیم.

امامت به چه معناست؟
لغت امام از "امّ" گرفته شده است. امّ به چیزی می‌گویند که موارد دیگر از او گرفته شده باشد، یا از او الهام گرفته باشد و یا از او پدیدار گشته باشد.[۱] بنابراین امام را، امام می‌گویند زیرا دیگران از او پیروی می‌کنند و از او الهام و الگو می‌پذیرند. و در اصل بازگشت دیگران به سوی آنها است. پس می‌‎توان به کسی که رهبری عمومی را در اختیار گرفته امام گفت. ولی اصطلاح امام در علم کلام یک اصطلاح الهی است. و در جهان‌بینی توحیدی پیشوایی و حکومت تنها در شأن امام می‌باشد و انتخاب آن فرد نیز در اختیار خدا و اطاعت از او برهمگان واجب است. از این رو در کتاب معانی‌الاخبار آمده است: «سُمِّيَ‏ الْإِمَامُ‏ إِمَاماً لِأَنَّهُ قُدْوَةٌ لِلنَّاسِ مَنْصُوب‏ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ مُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ عَلَى الْعِبَاد[۲] امام را امام نامیدند؛ چرا که او پیشوای مردم است و از طرف خدا منصوب شده و اطاعت از او بر همه بندگان واجب شده است».

امامت در قرآن
امامت در قرآن به دو نوع الهی و شیطانی تقسیم شده است و برگشت انسان‌ها در روز قیامت به امام و الگوهایشان معرفی شده است: «يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ فَمَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَأُولَئِكَ يَقْرَءُونَ كِتَابَهُمْ وَلَا يُظْلَمُونَ فَتِيلًا [اسراء/۷۱] (یاد کن) روزى را كه هر گروهى را با پيشوايشان فرا مى‏ خوانيم پس هر كس كارنامه‏ اش را به دست راستش دهند آنان كارنامه خود را مى‏ خوانند و به قدر نخك هسته خرمايى به آنها ستم نمى ‏شود».
در قرآن کریم بعد از نام بردن از برخی انبیاء الهی، به مقام امامت آنها اشاره شده است: «وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ نَافِلَةً وَكُلًّا جَعَلْنَا صَالِحِينَ   وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ [انبیاء/۷۲،۷۳] و اسحاق و يعقوب را [به عنوان نعمتى] افزون به او [ابراهیم] بخشیديم و همه را از شايستگان قرار داديم و آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما هدايت میکردند و به ايشان انجام دادن كارهاى نيك و برپاداشتن نماز و دادن زكات را وحى كرديم و آنان پرستنده ما بودند».
این آیه شریفه مقام امامت را برای گروهی از انبیاء از نسل حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) ذکر کرده و آنها را مسئول برپایی احکام الهی و اجرای آن می‌داند.

امامت ابراهیم علیه‌السلام
حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) با امتحانات دشواری از جانب خداوند روبرو شد. ابتدا به دستور الهی همسر و فرزندش را به مکان غیر قابل سکونت و خشک (مکه) برد و بعد از سالها باز هم به دستور الهی به سراغ فرزندش آمد و وی را برای قربانی کردن آماده ساخت و حتی خنجر به گردن اسماعیلش نهاد. اینها امتحانات سختی است که در قرآن به "بلاء مبین" تعبیر شده است. اما خداوند نیز مزد پیروزی حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) را ویژه قرار داد و فرمود: وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ [بقره/ ۱۲۴] و چون ابراهيم را پروردگارش با كلماتى بيازمود و وى آن همه را به انجام رسانيد [خدا به او] فرمود من تو را پيشواى مردم قرار دادم [ابراهيم] پرسيد از دودمانم [چطور] فرمود پيمان من به بيدادگران نمى ‏رسد».
در این آیه قرآن رسیدن حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) به مقام امامت مزد پیروزی در آن امتحانات یاد شده و آنقدر این مقام بالا و بلند است که حضرت برای فرزندانش نیز درخواست می‌کند و خداوند این مقام را از ذریه او منع نکرده و تنها ظالمان را محروم از این مقام دانسته است. در تفسیر آیه کریمه روایات زیادی وارد شده است. مثلاً امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «لَوْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّ اسْماً أَفْضَلُ مِنْهُ لَسَمَّانَا بِه‏[۳] اگر خداوند اسمی با فضیلت تر از امام می‌شناخت، ما را با آن نام گذاری می‌کرد».

یک شبهه
برخی که کمترین اطلاعی از مقام امامت و معنای آن نداشته و هیچ اطلاعی از تفسیر قرآن و روایات تفسیری ندارند، با دستاویز قرار دادن این آیه شریفه قصد شبهه پراکنی علیه پیامبر اسلام (صل‌الله‌‎علیه‌وآله) را دارند. آنها گفته‌اند: شیعیان می گویند مقام امام از نبوت بالاتر است. اگر اینگونه باشد در قرآن که به پیامبر اسلام امام گفته نشده و فقط حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) را امام دانسته است. یعنی پیامبرخاتم از امامان شیعه مقامی پایین تر دارد.

پاسخ به شبهه
پاسخ به این شبهه در دو مطلب خلاصه می‌شود. اول آنکه بله شیعه امامت را بالاتر از نبوت می‌داند زیرا نبوت یعنی مقام دریافت و ابلاغ وحی و در مقابل امامت مقام اجرا کردن امرها و نهی‌های الهی با تشکیل حکومت الهی است. آیت الله سبحانی مدظله در این زمینه بیان می‌دارند: نبی تنها مأمور به ابلاغ رسالت و دادن نویدها و بیم‏ها به مردم است، اما امام علاوه بر آن پیشوایی است که دارای سمَت امر و نهی و تکلیف و دستور است و جامعه بشری را با مدیریت صحیح به حد کمال رساند.[۴] با دقت در تفاوت معنایی دو واژه نبی و امام به راحتی می‌توان برتری امام را فهمید. البته با تفکر در سیر مقامات حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) نیز این مطلب فهمیده می‌شود و کسی که قرآن را قبول کند به ناچار اذعان به برتری امامت بر نبوت باید بکند؛ چرا که حضرت ابراهیم وحی دریافت می‌کرد و نبیّ بود و در ادامه نبوت و با موفقیت در امتحان خاص الهی به امامت نیز نائل آمد.
دربرتری مقام امامت نسبت به نبوت و رسالت امام باقر (علیه‌السلام) با استفاده از ماجرای حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ اتَّخَذَ إِبْرَاهِيمَ عَبْداً قَبْلَ أَنْ يَتَّخِذَهُ نَبِيّاً وَ اتَّخَذَهُ نَبِيّاً قَبْلَ أَنْ يَتَّخِذَهُ رَسُولًا وَ اتَّخَذَهُ رَسُولًا قَبْلَ أَنْ يَتَّخِذَهُ خَلِيلًا وَ اتَّخَذَهُ خَلِيلًا قَبْلَ أَنْ يَتَّخِذَهُ إِمَاماً فَلَمَّا جَمَعَ لَهُ هَذِهِ الْأَشْيَاءَ وَ قَبَضَ يَدَهُ‏[۵] قَالَ لَهُ- يَا إِبْرَاهِيمُ‏ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماما[۶] همانا خداوند ابراهیم را عبد خود برگزید قبل از آنکه نبی باشد. و نبی خود پذیرفت قبل از آنکه رسول باشد و رسول خود پذیرفت قبل از آنکه خلیل باشد و او را خلیل خود برگزید قبل از آنکه امام باشد و وقتی این مقامات برای او جمع شد، خدا به او فرمود: ای ابراهیم همانا من تو را امام برای مردم قرار دادم».

در پاسخ به شبهه باید بیان داشت که شبهه اینگونه القاء می‌کند: شیعیان مقام امامت را برای پیامبر اسلام (صل‌الله‌علیه‌وآله) قبول ندارند؛ در حالی که باید به آنها گفت: این مطلب شما چه سندی دارد؟ آیا در روایات شیعی چنین مطلبی بیان شده یا مرجعی از مراجع تشیع چنین حرفی را ذکر کرده است؟
شیعیان نه تنها مقام امامت را شامل حضرت محمد (صل‌الله‌علیه‌وآله) می‌دانند و شواهد تاریخی که حکایت از تشکیل حکومت توسط پیامبر دارد نیز گواه این مطلب است. به علاوه آنکه در احادیث تفسیری نیز این مطلب به روشنی بیان شده‌است. کسی که به تفسیر آیه مدنظر مراجعه کرده باشد به هیچ وجه شیعه را متهم به این مسئله نمی‌کند. چرا که در تفسیر کلمه "و اتمهنّ" که در آیه شریفه وارد شده، امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: أتمّهن بمحمد و علي‏ و الأئمة من‏ ولد علي‏[۷] تمام کرد آنها را به محمد و علی و امامان از ذریه علی (علیهم‌السلام)!

کلام آخر
با بررسی معنای امامت و مقام والای آن، عقل حکم به برتری امامت نسبت به دیگر مقام‌ها می‌کند و این مقام امامت در نسل حضرت ابراهیم (علیهم‌السلام) به نوع ویژه قرار داشته و طبق آیه ۷۲ سوره انبیاء اسحاق و یعقوب بعد از ابراهیم (علیهم‌السلام) به این مقام رسیدند. طبق احادیث تفسیری این مقام شامل حضرت محمد (صل‌الله‌علیه‌وآله) نیز گشته و پس از ایشان به امام علی و فرزندان ایشان (علیهم‌السلام) رسیده است. کاش شبهه افکنان با تحقیق یک مطلبی را به شیعیان نسبت می‌دادند!!!

پی‌نوشت
[۱] « قال الخلیل: کلّ شی‏ء ضمّ إلیه سائر ما یلیه یسمّى أمّا» راغب اصفهانى حسین بن محمد،  المفردات فی غریب القرآن، ج۱، ص ۸۵
[۲] شیخ صدوق، معاني الأخبار، ص: ۶۵
[۳] محمدبنمسعودعیاشی، تفسیر عیاشی، ج۱، ص۵۸
[۴] آیه الله جعفر سبحانی، منشور جاوید، انتشارات توحید،بی تا ، ج ۵، ص ۲۵۲.
[۵] اما من كلام الراوي اي قبض الباقر( ع) اصابعه الخمسة حكاية عن اجتماع تلك المقامات الخمس في إبراهيم( ع) و اما من كلام الامام( ع) أي قبض اللّه يد إبراهيم( ع) و هو كناية عن كمال لطفه تعالى بابراهيم حين خاطبه كما قد يخاطب الإنسان خليله، و قد قبض يده و جعل كفه في كفه.
[۶] شیخ کلینی، الکافی، ج۱، ص ۱۷۵.
[۷] شیخ حرعاملی، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ج‏۲، ص۲۰۷.