-خداوند، مهربان بی‌انتهاست؛ البتّه تا جایی که مهربانی معنا داشته باشد و مخالف عدالت و اوصاف خوب دیگر او نباشد!
خداوند متعال به عنوان سرچشمه همه عالم که بدون او هیچ چیز وجود نمی‌یابد، دارای کامل‌ترین صفات خوبی‌های بی‌نهایت است. یعنی خوبی‌هایی همانند؛ علم، زیبایی، قدرت و... را بی‌اندازه و بی‌نهایت دارد. رحمت و مهربانی خداوند متعال نیز به عنوان یک صفت خوب و پسندیده بی‌نهایت است.
حال سؤالی که در این زمینه مطرح می‌شود این است که:
اگر می‌گوییم رحمت و مهربانی خداوند بی‌نهایت است و او «أرحَمُ الرّاحِمین» است پس چرا در قرآن کریم آیات زیادی در رابطه با خشم و غضب و عذاب الهی داریم؟
برای پاسخ به این سؤال باید اوّل معنای رحمت و غضب را در مورد خداوند متعال یاد بگیریم.
خدا شبیه هیچ چیز نیست
یکی از مشکلات در راه معرفت و شناخت خداوند متعال استفاده ذهن از تصوّرات و خیالات خود است. به این معنی که ما وقتی می‌خواهیم در مورد خداوند سؤالی مطرح کنیم ناخودآگاه وجود خداوند را شبیه مخلوقات و موجودات عالم در نظر می‌گیریم و این همان محدودیّت تصوّر و درک انسان از حقیقت وجود خداوند است. اصل کلّی در مورد خداوند متعال برگرفته از این آیه قرآن کریم است که می‌فرماید:«لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْء [شوری/11] هيچ چيزى مانند او نيست».
در مورد رحمت و غضب خدا نیز باید این دیدگاه را اصلاح کنیم یعنی این که؛ باید بدانیم که مهربانی و خشم در ما انسان‌ها به معنای تغییر حالت درونی ماست در حالی‌که چنین چیزی در مورد خداوند وجود ندارد. زیرا تغییر و تحوّل در خداوند معنا ندارد و خداوند اصلا نیازی به تغییر و تحوّل ندارد و بلکه اصلا خداوند متعال نیاز به هیچ چیزی ندارد.
قرآن کریم می‌فرماید:« وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ لَقَدْ وَصَّيْنَا الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ إِيَّاكُمْ أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ إِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ كانَ اللَّهُ غَنِيًّا حَميدا [نساء/131]و آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است، فقط در سيطره مالكيّت و فرمانروايى خداست. و البتّه ما كسانى را كه پيش از شما كتاب آسمانى به آنان داده شده است، و نيز شما را سفارش كرديم كه [در همه امورتان] از خدا پروا كنيد. و [هشدار داديم] اگر كفر ورزيد [زيانى به او نمىرسانيد] زيرا آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است، فقط در سيطره مالكيّت و فرمانروايى خداست، و خدا همواره بىنياز و ستوده است». پس مهربانی خداوند با مهربانی ما انسان‌ها نسبت به یکدیگر فرق دارد و نیز خشم و غضب خداوند نیز با خشم ما انسان‌ها متفاوت است. شاید بتوانیم بگوییم رحمت خداوند همان دادن نعمت‌هاست و غضب خداوند نیز همان عذاب الهی است.
حقیقت وجود انسان
چون درک انسان‌ها در مورد وجود و اوصاف خداوند وابسته به شناخت حقیقت انسان است؛ گاهی غفلت از حقیقت خودمان باعث می‌شود که خداوند را نیز از عینکی اشتباه ببینیم و دچار اشتباه برداشت شویم. به عبارت روان‌تر؛ انسان موجودی با فهم و درک و نیز اختیار است. آنچه از عذاب و نعمت که مورد بحث ماست تنها برای موجودی مثل انسان که دارای عقل و قدرت اختیار و انتخاب است معنا دارد. یعنی چون ما انسان‌ها می‌توانیم خوب یا بد را انتخاب کنیم و انجام دهیم، خوب و بد پیدا می‌کنیم بعضی از ما صالح و بهتر و بعضی دیگر ناصالح و پست می‌شویم و خوب شدن یا بد شدن همه ما به دست خود ماست چون خداوند این اختیار را به ما داده است که خودمان سرنوشت خود را انتخاب کنیم. و این مزیّت، هم ملاک برتری ما انسان‌ها نسبت به دیگر موجودات است و هم ملاک بیچارگی و بدبختی!
تمامی این نکات را می‌توان از این چند آیه قرآن فهمید که می‌فرماید: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْانسَانَ فىِ أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ*ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِينَ إِلَّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيرُ ممْنُونٍ فَمَا يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ أَ لَيْسَ اللَّهُ بِأَحْكمَِ الحاكِمِين [تین/4-8]كه ما آدمى را در نيكوتر اعتدالى بي افريديم. سپس او را به پايينترين مرحله بازگردانديم. مگر آنان كه ايمان آوردهاند و كارهاى شايسته كردهاند كه پاداشى بىپايان دارند. پس چيست كه با اين حال تو را به تكذيب قيامت وامىدارد؟ آيا خدا داورترين داوران نيست؟».
آری همه چیز به خود انسان بستگی دارد به انتخاب و تلاش خود! والبتّه عذاب الهی چیزی جز انتخاب غلط و قدم برداشت ناصحیح انسان نیست.
مهربانی خدا
در مورد رحمت و مهربانی خداوند آیات زیادی در قرآن کریم وجود دارد؛ همچنین روایات بسیاری در این زمینه به دست ما رسیده است که جای بحث بسیاری دارد. از آن‌جا که طبق مطلبی که گفته شد خداوند متعال دارای تمام خوبی‌های بی‌حد و بی‌انتهاست لذا مهربانی خداوند متعال نیز بی‌اندازه است بلکه باید بدانیم که خداوند مهربان، سرچشمه تمام مهربانی‌هاست.
خدای همه عالم، تمام بندگان خود را به سوی رحمت و مهربانی خود دعوت می‌کند و می‌فرماید: «قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ [زمر/53] بگو: اى بندگان من كه [با ارتكاب گناه] بر خود تجاوز كار بودهايد! از رحمت خدا نوميد نشويد، يقيناً خدا همه گناهان را مىآمرزد زيرا او بسيار آمرزنده و مهربان است». امام علی علیه السلام فرمودند:« ما في القرآن آية أوسع من يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا[1] در تمام قرآن آيهاى وسيع‌تر از اين آيه نيست». یعنی نهایت رحمت و مغفرت و امیدواری نسبت به خدا به تصویر کشیده شده است.
مهربانی خدا نسبت به انسان
حالا که با مفهوم رحمت خدا و نیز حقیقت انسان و راه در پیش روی او آشنا شدیم لازم است به تحلیل و مقایسه رحمت و غضب خداوند بپردازیم.
خداوند، نسبت به بندگانش از مادر مهربان‌تر است. عدّه اى اسير نزد پيامبر صلّى الله عليه و آله آوردند. ناگهان زنى از اسيران، كه چشمش به كودكى اسير افتاده بود ، دويد و او را در آغوش گرفت و شيرش داد. پيامبر (صلى الله عليه و آله) به ما فرمود: آيا به نظر شما اين زن هيچ گاه حاضر مى شود كودك خود را در آتش افكند؟ عرض كرديم: خير ؛ تا قدرت داشته باشد اين كار را نمى‌كند. پيامبر فرمود : خداوند نسبت به بندگان خود مهربان‌تر از اين مادر نسبت به فرزند خود است.[2] باید بدانیم که خداوند متعال، از هیچ روزنه رحمتی را از بندگان و آفریده‌های خود دریغ نکرده و تا آن‌جا که امکان داشته باشد مهربانی می‌کند زیرا او «أرحَمُ الرّاحمین» است.
عذاب خدا همان رحمت اوست
تا جایی که رحمت خداوند، بی‌عدالتی نسبت به دیگر بندگان و مخلوقات او نباشد در حق آن‌ها مهربان است. امّا در جایی که مهربانی‌اش باعث ظلم به دیگران و یا مخالف اوصاف خوب دیگر او باشد قطعا مهربان نیست بلکه لازم و ضروری است با غضب خود عذاب را بر گردنکشان وارد آورد. به عبارت دیگر در این‌گونه موارد اصلأ مهربانی معنا ندارد.
خلاصه و نتیجه
خداوند مهربان‌ترین مهربانان عالم است و عذاب‌هایی که در آیات قرآن از طرف خداوند آمده است در جایی است که مهربانی او مخالف دیگر خوبی‌های اوست و مهربانی او معنایی ندارد و نه تنها مهربانی نیست بلکه ضد رحمت الهی است.
پی‌نوشت
[1]. تفسير الصافي، ج4، ص326.
[2]. نهج الحقّ و كشف الصدق(ترجمه كهنسال)، ص387.