تأثیر وراثت و محیط در پیدایش جریان کربلا

طرح سوال:
یکی از سوالات مهم و اساسی که ذهن محققان علوم انسانی را به خود جلب کرده، جریان شناسی واقعه عاشورا است. به راستی چه عاملی موجب می شود که دسته ای انسان‌نماها در حضیض پلیدی و قساوت قلب با خلق و خوی حیوانی، خود را در مقابل انسان هایی قرار دهند که سرآمد پاکی و نجابت بوده و در اوج صداقت و تعالی روح قرار دارند؟
کسانی که خدای متعال به اطاعت و دوستی آنان امر کرده است: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى؛[شوری/۲۳] بگو: بر اين [رساندن پيام‏] هيچ مزدى از شما نمى‏خواهم مگر دوستى در باره خويشاوندان [نزديكم‏]» آیا حسین بن علی مصداق ذوی القربی نبود که خداوند متعال امر به دوستی و اطاعت او کرده است؟ پس چرا مسلمان‌نماهایی همچون حیوان‌های وحشی در سال ۶۱ هجری پسر رسول خدا(صلی الله علیه و اله) را شهید کردند؟

امام حسین(علیه السلام) مصداق ذوی القربی
تمام علمای شیعی و بسیار از علما و دانشمندان اهل سنت بر این باور که امام حسین(علیه السلام) نمونه و مصداق بارز ذوی القربی به حساب می آید. زمخشری در تفسیر كشاف این چنین نقل می‌کند: «زمانی كه این آیه نازل شد از پیامبر (صلی الله علیه و اله) سؤال کردند كه چه كسانی از ذوی القربای شما به شمار می آیند كه خداوند مودت آنان را بر ما واجب كرده است؟ فرمود: علی و فاطمه و ابناهما، آنان علی و فاطمه و دو فرزند آنان می‌باشند.[۱]

تأثیر محیط و وراثت در پیدایش جریان کربلا
بعضی از علمای علوم اسلامی همچون آیه الله مصباح یزدی دو عامل مهم و تأثیرگذار را  موجب گمراهی انسان ها در جوامع مختلف، از جمله سال ۶۱ هجری معرفی می کنند. در نگاه ایشان وراثت و محیط از جمله عوامل مهم و تأثیرگذار در این خصوص است. هر چند که این دو عامل را شاخص های تعیین کننده و قطعی در سرنوشت افراد نمی دانند،[۲]  در این نوشتار به دنبال تأثیر عامل وراثت و محیطی در شکل گیری جنایت عاشورا هستیم، و اینکه این دو عنصر تا چه اندازه در شقاوت افراد تأثیر گذار است را مورد بررسی قرار می دهیم.

در طول تاریخ ما با انسان هایی مواجه هستیم که هر چند در محیط خوب و از وراثت ارزشمندی برخوردار بوده اند، ولی با این حال نتوانسته خود را در مسیر خیر و سعادت قرار دهند، بهترین مصداق قرآنی این اشخاص را می توان پسر حضرت نوح معرفی کرد. خدای متعال در قرآن کریم در خصوص این فرد می فرماید: «وَ نادى‏ نُوحٌ رَبَّهُ فَقالَ رَبِّ إِنَّ ابْني‏ مِنْ أَهْلي‏ وَ إِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْكَمُ الْحاكِمينَ قالَ يا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ فَلا تَسْئَلْنِ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّي أَعِظُكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْجاهِلينَ؛[هود/۴۵و۴۶] و نوح پروردگار خود را بخواند و گفت: پروردگارا، پسرم از خاندان من است و همانا وعده تو راست است- كه خاندانم را رهايى مى‏بخشى- و تو داورترين داورانى.  [خداى‏] گفت: اى نوح، او از خاندان تو- خاندان نبوّت- نيست، او [را] كردارى ناشايسته است پس چيزى را كه بدان دانش ندارى از من مخواه من تو را پند مى‏دهم كه مبادا از نابخردان باشى».

مصادیق و اشخاص سال۶۱ ه.ق

زهیر بن قین: زهیر از جمله افرادی بود که به طرفداری از بنی امیه شهرت داشت. او و همسرش به همراه برخی از خویشاوندان و اهل قبیله‌اش هنگام بازگشت از مناسک حج به کوفه، در یکی از منازل بین راه، به نام زَرُود با امام حسین(ع) و همراهانش که به سوی کوفه در حرکت بودند _هم منزل_ روبرو شدند.[۳] سخنان روشن گرانه ی امام او را متحول ساخت به طوری که این شخصیت  مبدل به یکی از سلحشوران و شهدای کربلا شد.[۴] این مطلب گویای این است که هر چند زهیر در محیطی زندگی می کرد که دولتمردان بنی امیه حکمران آن بودند، و آموزه های اسلامی را رعایت نمی کردند، ولی با این حال این موضوع مانع هدایت و رستگاری زهیر نشد.

حر بن یزید ریاحی: یکی دیگر از شخصیت های ست که در محیط و دولتی نا مناسب زندگی می کرد، و از جمله سرداران لشکر بنی امیه به شمار می آمد، ولی با این حال او  نیز وقتی امام حسین(علیه السلام) با او ارتباط بر قرار کرد، سخنان گوهر بار این امام همام در او نیز انقلاب و تحول ایجاد می کند. به طوری که به جای می رسد که در کنار امام زمان خود به توفیق شهادت نائل می آید.
در مقابل افراد دیگری نیز وجود داشتند که هیچ گاه سخنان گوهر بار امام حسین(علیه السلام) مایه هدایت آنان نشد. در این خصوص از امام حسین(علیه السلام) این چنین نقل شده است: «وَیلَکُم مَا عَلَیکُم أن تَنصِتُوا إلَیَّ فَتَسمَعُوا قَولِی فَقَدْ مُلِئَتْ بُطُونُكُمْ مِنَ الْحَرَامِ[۵] چرا ساکت نمی شوید تا حرفم را بشنوید؟ شکم هایتان از حرام پر شده و بر قلب هایتان مُهر خورده است.»

آسیه زن فرعون: از جمله افرادی که در محیط فاسد رشد یافت، ولی توفیق سعادت را پیدا کرد، آسیه زن پادشاه مصر است. او که در محیطی تجملاتی و پر زرق و برق زندگی می کرد، نمونه یک زن هدایت یافته است؛ چرا که با وجود همه امکانات و تجملات، راه صحیح هدایت را گم نکرد. خدای متعال در قرآن کریم این چنین از او به نیکی یاد می کند: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لي‏ عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ وَ نَجِّني‏ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّني‏ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمينَ؛[تحریم/۱۱] و خدا براى كسانى كه ايمان آورده‏اند مَثَلى آورده است: زن فرعون را، آنگاه كه گفت: پروردگارا، براى من نزد خويش در بهشت خانه‏اى بساز و مرا از فرعون و كردار او برهان، و مرا از گروه ستمكاران برهان».

نتیجه گیری و پیام ها
۱-وراثت و محیط به هر اندازه فاسد و زمینه ساز گناه باشد، با این حال دلیل بر مجبور بودن و انجام  گناه نمی شود. خدای متعال پاره ای از شناخت ها را از راه پیامبران بیرونی و درونی در اختیار انسان  قرار داده است، که می تواند انسان را به راه صحیح هدایت کند. از این رو هیچ کسی نمی تواند گمراه بودن والدین و فاسد بودن جامعه را دلیلی بر گمراه شدن خود لحاظ کنند. در سال ۶۱ هجری نیز هر چند کسانی با بهره گیری از جنگ روانی و فیزیکی سیاه نمایی نموده و سعی داشتند که حق را وارونه نشان دهند، ولی با این حال حقانیت امام حسین(علیه السلام) همچون خورشیدی پرفروغ خود نمایی می کرد، چرا که شهر کوفه سالیان سال شاهد حضور حضرت پدر او به عنوان خلیفه مسلمین بود و امام را به عنوان فرزند رسول خدا می شناختند. محیط به هر اندازه تاریک و گمراه کننده باشد نمی توانست حقانیت حسین بن علی(علیه السلام) را بپوشاند.

۲- بسیاری از انسانها بر اساس یک انتخاب غلط و مختارانه مسیر صحیح زندگی را گم می کنند. حال این انتخاب می خواهد حرام خواری و یا دنیا طلبی باشد یا عامل دیگر ولی به هر حال این انسان است که با انتخاب غلط خود راه صحیح را بر خود می بندد.

پی نوشت:
[۱]. زمخشری، كشاف ج۳، ۴۶۸.
[۲]. مصباح یزدی، آذرخش کربلا، ص ۲۹۸.
[۳]. الاخبار الطوال، ص۲۴۶.
[۴]. ر.ک: شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۷۲و ۷۳.
[۵]. بحارالأنوار، ج۴۵، ص۸.