پاسخ: آیه 118 یقره این است: «وَ قَالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ لَوْ لَا يُكلَّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتِينَا ءَايَةٌ كَذَالِكَ قَالَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم مِّثْلَ قَوْلِهِمْ تَشَبَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَيَّنَّا الاَيَاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ[بقره/118]افراد ناآگاه گفتند: «چرا خدا با ما سخن نمى گويد؟! و يا چرا آيه و نشانه اى براى خود ما نمى آيد؟» پيشينيان آنها نيز، همين گونه سخن مى گفتند؛ دلها و افكارشان مشابه يكديگر است؛ ولى ما (به اندازه كافى) آيات و نشانه ها را براى اهل يقين (و حقيقت جويان) روشن ساخته ايم.» کلمه لا یعلمون در این آیه به معنی ندانستن و اطلاع نداشتن است؛ و اصرار شبهه افکن برای معنی کردن آن به نادان، تلاش او را برای رسیدن به مقصد باطل خویش(توهین به کافران) می رساند.
شبهه افکن غرض ورز باید بداند که الفاظی هستند که در اصل توهین نیستند، ولی به مرور زمان، مردم آن را توهین تلقی می کنند. واژه نادان یعنی کسی که نمی داند، و این در اصل توهین نیست؛ اما در زمان ما اینگونه برداشتی می شود.
از منظر آیه فوق، کافران و دشمنان قرآن، مانند پیشینیان خود(قوم یهود در آیه 155 اعراف) سخنی می گفتند که اصلا شرایط تحقق آن وجود نداشت. به بیان دیگر، کافران یا نمی دانستند، و یا خود را به ندانستن می زدند و بهانه می آوردند که چرا خدا با ما سخن نمی گوید و از این بهانه ها، در واقع آنها با این بهانه ها به دنبال وقت کشی و توجیه ایمان نیاوردن خود بودند. زيرا اولا اثبات صدق پيامبران براى همه مردم از طريق آياتى كه بر خود آنها نازل مى شود كاملا ممكن است و دیگر آنکه نزول آيات و معجزات بر هر كس ممكن نيست، يك نوع شايستگى و آمادگى و پاكى روح لازم دارد[1] خلاصه کافران با آنکه می دانستند پیشینیان آنها(اقوام پیشین) نیز همین بهانه ها را آورده بودند و غیر ممکن بودن خواسته هایشان از طرف خدا و پیامبران به آنها گوشزد شده بود، باز هم همان حرفهای بی اساس خود را می زدند.
از شبهه افکنان که دم از اندیشه و خردگرایی می زنند، تعجب است که یک موضوع کاملا عقلی و نهادینه شده در این دنیا(تشویق و تنبیه) را برای خداوند نادیده می گیرند. آیا قابل قبول است که یکی ازقوانین این دنیای فانی، تشویق و تنبیه باشد، ولی جهان آخرت که باقی و ابدیست، این قانون را نداشته باشد؟ از این رو خداوند می فرماید: «اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَديدُ الْعِقابِ وَ أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ[مائده/98] بدانيد كه خداوند سخت كيفر است و هم خداوند بسيار آمرزنده و مهربان است.» بنابراین اگر برخی از آیات قرآن نسبت به کافران و گناهکاران، لحن تندی گرفته است، از باب تندی و توهین به آنها نیست. نکته ای که شبهه افکنان کج اندیش در پی آن هستند.
شبهه افکنان با آب و تاب فراوان به آیاتی مثل آیه 65 بقره استناد می کنند. «به طور قطع از حال كسانى از شما، كه در روز شنبه نافرمانى و گناه كردند، آگاه شده ايد! ما به آنها گفتيم: «به صورت بوزينه هايى طرد شده درآييد!» معاندان قرآن، گناه این افراد را در نظر نمی گیرند و فقط سخن بی اساس خود را تکرار می کنند.
شبهه افکنان مغرض، هیچگاه آیاتی را مد نظر قرار نمی دهند که خداوند، مهربانی و تشویق خود را نسبت به گناهکاران(بعد از ایمان آوردن) در نظر گرفته است. «چرا هيچ يك از شهرها و آباديها ايمان نياوردند كه (ايمانشان بموقع باشد، و) به حالشان مفيد افتد؟! مگر قوم يونس، هنگامى كه آنها ايمان آوردند، عذاب رسوا كننده را در زندگى دنيا از آنان برطرف ساختيم؛ و تا مدت معينى [پايان زندگى و اجلشان] آنها را بهرهمند ساختيم.»(یونس/98)
بنابراین لحن تند قرآن نسبت به گناهکاران، طبق یک قانون عقلی است که تنبیه را برای گناهکاران در نظر دارد. چنانکه قرآن بر طبق همین قانون، تشویق گناهکاران(بعد از توبه و پشیمانی) را نیز مد نظر قرار داده است که در آیه 98 یونس به آن اشاره شد.
اولا: بحث کنیز در ظرف زمانی خودش بوده است و قرآن نیز مبدع آن نبوده است؛ بلکه قبل از اسلام این بحث وجود داشته و اسلام با مبارزه تدریجی با آن، آن را تایید نکرد. قرآن می فرماید: «جز اين نيست كه صدقات (زكات اموال و جانها، براى هشت مصرف است) ... و در (جهت آزادى) بردگان.»(توبه/60)
دوما: خدا در آیه 5 و6 مومنون، واقعیتی را گفته است با بیان غیر تحریک آمیز: «و آنها كه دامان خود را (از آلوده شدن به بى عفتى) حفظ مى كنند* تنها آميزش جنسى با همسران و كنيزانشان دارند، كه در بهره گيرى از آنان ملامت نمى شوند.» تعجب از شبهه افکنان است که ادبیات غیر تحریک آمیز این آیه را مورد توجه قرار نمی دهند و ادبیات سخیف خود را ترجیح می دهند.( کلمه سکس، کلمه ای سخیف و یادآور بی حیایی است). این در حالی است که آنها ادبیات قرآن را در خطاب به کافران و تشبیه کافران به حیوانات، مورد نقد قرار می دهند؛ ولی ادبیات همراه با حیا و عفت این آیه و امثال این آیه را در کانون توجه خود قرار نمی دهند. «فَاعْتَبرِواْ يَأُوْلىِ الْأَبْصَارِ[حشر/2] پس اى صاحبان بينش، عبرت بگیرید.»
پاسخ: درست است که همه موجودات، آفریده های خدا هستند، اما شکی نیست که حیوانات بخاطر نداشتن عقل در رتبه کمتری نسبت به انسان قرار دارند. از این رو اگر انسانی، وظیفه انسانیت و مسلمانی خود را انجام ندهد، قرآن، او را به حیوانات بی عقل تشبیه می کند؛ نه از باب اینکه حیوانات بی ارزش هستند؛ بلکه از باب واقعیت داشتن موضوع.
بنابراین تنزل مقام انسان بی دین به حیوان در قرآن، نشانه پست بودن حیوان نیست.
· مثلا در آیه 12 محمد می خوانیم: «همانا خداوند كسانى را كه ايمان آورده و عملهاى شايسته انجام داده اند، در بهشت ها و باغ هايى كه از زير( درختان) آنها نهرها روان است درمى آورد، و كسانى كه كفر ورزيده اند (از لذايذ دنيا) بهره مند مىشوند و مى خورند همانگونه كه چهارپايان مى خورند (خوردن و تنعم را هدف اصلى زندگى مب ينند) و (سرانجام) آتش جايگاه آنهاست.» این آیه، واقعیت زندگی حیوانات را بیان می کند که تنها در فکر خوردن و آشامیدن(بنا به مقتضای غریزه) هستند. سپس آیه می گوید از انسان ها که دارای عقل و شعور هستند، انتظار نیست که همچون حیوانات به فکر خورد و خوراک باشند.
در ایات 50 و 51 مدثر نیز بحث همین است. خداوند در این آیات می فرماید: «گويى گورخرانى رميده اند* كه از چنگ صيادى (يا شيرى) گريخته اند.»(مدثر/50و51) در این آیات نیز گریختن کفار از آموزه های قرآن، تشبیه به فرار گورخر از دست شیر درنده شده است.(تفسیر نمونه، ج25، ص263). و به معنی بی ارزش بودن گورخر و طعمه بودن او و و سخنانی ازاین قبیل، نیست.
پاسخ: یکی ازبرنامه های مخالفان قرآن، ایجاد شبهات مختلف در مورد دوستی با کفار است و هر چه هم به آنها پاسخ داده شود که آیات جهاد مربوط به میدان جنگ است، و آیات صلح طلبی قرآن را برای آنها خواند، باز هم آنها سخن باطل خود را به گونه دیگری تکرار خواهند کرد. چون که قصد آنها حقیقت نیست. «در حقيقت كسانى كه كفر ورزيدند، بر آنان يكسان است كه هشدارشان بدهى يا هشدارشان ندهى، ايمان نمى آورند.»(بقره/6) شبهه کننده باید بداند که:
اولا: آنها فقط مامورند در بوق و کرنا کنند که ای داد و بیداد، قرآن به مسلمانان مهرورزی به دیگران را نشان نداده است؛ در حالی که هیچگاه به کفار توصیه نمی کنند که شما هم باید متقابلا واکنش دوستانه نشان دهید. از این رو شبهه افکنان چشمان خود را بر روی جنایات بوداییان میانمار(کفار غیر اهل کتاب) و نیز کشتار روزانه فلسطینیان بدست رژیم صهیونیستی(کفار اهل کتاب)، بسته اند. «لا يُبْصِرُونَ[یس/9] پس آنان نمى بينند.» بنابراین شبهه افکنان می خواهند که مسلمانان بنشینند و تاخت و تاز کافران را تحمل کنند. به بیان دیگر شبهه افکنان، لشکر کفار هستند که با ژست علمی و روشنفکری، اهداف پلید آنها را پیش می برند. در حالی که قرآن، این رفتار ظالمانه را قبول ندارد. رفتاری که(دفاع از خود) بنابر ضرورت عقلی در بین همه جانداران روی زمین وجود دارد.
دوما: عقل حکم می کند که احترام دوطرفه منشا ارزش است. واقعیت نیز این است که در فضای مسالمت آمیز دوطرفه، همکاری علمی و تجاری و... رونق می گیرد. احترام مسالمت آمیز بین کشورهای اسلامی و کفار نیز مستثنی از این قاعده نیست. قرآن می فرماید: «خدا شما را از كسانى (از كفار) كه با شما درباره دين نجنگيده و شما را از خانه هايتان بيرون نكرده اند منع نمى كند كه به آنها نيكى كنيد و با قسط و عدل فتار نماييد، زيرا خدا عدالت پيشگان را دوست دارد.»(ممتحنه/8) این آیه مهرورزی مسلمانان را با هموطنان غیر مسلمان و بالاتر از آن، کفار کشورهای دیگر بیان می کند.
سوما: اینکه در آیاتی از دوستی با کفار منع شده و آمده است: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِنْ دُونِكُمْ[آل عمران/18] اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از غير خودتان [دوست] همراز مگيريد...» در تضاد با آیه 8 ممتحنه نیست. تفسیر نمونه می نویسد: «بطانة" در لغت به معنى لباس زيرين است، و مقابل آن" ظهارة" به- معنى لباس روئين مى باشد. و در اينجا كنايه از" محرم اسرار" است.»( تفسير نمونه،ج3، 63) بنابراین قرآن می گوید که آنها را محرم اسرار خود نگیرید؛ و این بدان معنی نیست که به آنها احترام نگذارید و با آنها رابطه نداشته باشید. بلکه قرآن هشدار می دهد که لازم نیست به آنها اطمینان صد درصدی کنید. زیرا آنها از جنس شما نیستند و در بزنگاهها، بی طرف نخواهند بود. در آیه 51 مائده می خوانیم: «اى مؤمنان، يهوديان و مسيحيان را دوست نزديك [و پشتيبان] خود مگيريد، [بدانيد كه] آنها خود پشتيبان يكديگرند.» و البته واقعیت ها نیز همین را ثابت کرده است.
پاسخ: آیه 118 یقره این است: « وَ قَالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ لَوْ لَا يُكلَّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتِينَا ءَايَةٌ كَذَالِكَ قَالَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم مِّثْلَ قَوْلِهِمْ تَشَبَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَيَّنَّا الاَيَاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ[بقره/118]افراد ناآگاه گفتند: «چرا خدا با ما سخن نمى گويد؟! و يا چرا آيه و نشانه اى براى خود ما نمى آيد؟» پيشينيان آنها نيز، همين گونه سخن مى گفتند؛ دلها و افكارشان مشابه يكديگر است؛ ولى ما (به اندازه كافى) آيات و نشانه ها را براى اهل يقين (و حقيقت جويان) روشن ساخته ايم.» کلمه لا یعلمون در این آیه به معنی ندانستن و اطلاع نداشتن است؛ و اصرار شبهه افکن برای معنی کردن آن به نادان، تلاش او را برای رسیدن به مقصد باطل خویش(توهین به کافران) می رساند.
شبهه افکن غرض ورز باید بداند که الفاظی هستند که در اصل توهین نیستند، ولی به مرور زمان، مردم آن را توهین تلقی می کنند. واژه نادان یعنی کسی که نمی داند، و این در اصل توهین نیست؛ اما در زمان ما اینگونه برداشتی می شود.
از منظر آیه فوق، کافران و دشمنان قرآن، مانند پیشینیان خود(قوم یهود در آیه 155 اعراف) سخنی می گفتند که اصلا شرایط تحقق آن وجود نداشت. به بیان دیگر، کافران یا نمی دانستند، و یا خود را به ندانستن می زدند و بهانه می آوردند که چرا خدا با ما سخن نمی گوید و از این بهانه ها، در واقع آنها با این بهانه ها به دنبال وقت کشی و توجیه ایمان نیاوردن خود بودند. زيرا اولا اثبات صدق پيامبران براى همه مردم از طريق آياتى كه بر خود آنها نازل مى شود كاملا ممكن است و دیگر آنکه نزول آيات و معجزات بر هر كس ممكن نيست، يك نوع شايستگى و آمادگى و پاكى روح لازم دارد[1] خلاصه کافران با آنکه می دانستند پیشینیان آنها(اقوام پیشین) نیز همین بهانه ها را آورده بودند و غیر ممکن بودن خواسته هایشان از طرف خدا و پیامبران به آنها گوشزد شده بود، باز هم همان حرفهای بی اساس خود را می زدند.
پی نوشتها
[1]. تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، دارالکتب الاسلامیه، 1374ش، ج1، ص423.
از شبهه افکنان که دم از اندیشه و خردگرایی می زنند، تعجب است که یک موضوع کاملا عقلی و نهادینه شده در این دنیا(تشویق و تنبیه) را برای خداوند نادیده می گیرند. آیا قابل قبول است که یکی ازقوانین این دنیای فانی، تشویق و تنبیه باشد، ولی جهان آخرت که باقی و ابدیست، این قانون را نداشته باشد؟ از این رو خداوند می فرماید: «اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَديدُ الْعِقابِ وَ أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ[مائده/98] بدانيد كه خداوند سخت كيفر است و هم خداوند بسيار آمرزنده و مهربان است.» بنابراین اگر برخی از آیات قرآن نسبت به کافران و گناهکاران، لحن تندی گرفته است، از باب تندی و توهین به آنها نیست. نکته ای که شبهه افکنان کج اندیش در پی آن هستند.
شبهه افکنان با آب و تاب فراوان به آیاتی مثل آیه 65 بقره استناد می کنند. «به طور قطع از حال كسانى از شما، كه در روز شنبه نافرمانى و گناه كردند، آگاه شده ايد! ما به آنها گفتيم: «به صورت بوزينه هايى طرد شده درآييد!» معاندان قرآن، گناه این افراد را در نظر نمی گیرند و فقط سخن بی اساس خود را تکرار می کنند.
شبهه افکنان مغرض، هیچگاه آیاتی را مد نظر قرار نمی دهند که خداوند، مهربانی و تشویق خود را نسبت به گناهکاران(بعد از ایمان آوردن) در نظر گرفته است. «چرا هيچ يك از شهرها و آباديها ايمان نياوردند كه (ايمانشان بموقع باشد، و) به حالشان مفيد افتد؟! مگر قوم يونس، هنگامى كه آنها ايمان آوردند، عذاب رسوا كننده را در زندگى دنيا از آنان برطرف ساختيم؛ و تا مدت معينى [پايان زندگى و اجلشان] آنها را بهرهمند ساختيم.»(یونس/98)
بنابراین لحن تند قرآن نسبت به گناهکاران، طبق یک قانون عقلی است که تنبیه را برای گناهکاران در نظر دارد. چنانکه قرآن بر طبق همین قانون، تشویق گناهکاران(بعد از توبه و پشیمانی) را نیز مد نظر قرار داده است که در آیه 98 یونس به آن اشاره شد.
اولا: بحث کنیز در ظرف زمانی خودش بوده است و قرآن نیز مبدع آن نبوده است؛ بلکه قبل از اسلام این بحث وجود داشته و اسلام با مبارزه تدریجی با آن، آن را تایید نکرد. قرآن می فرماید: «جز اين نيست كه صدقات (زكات اموال و جانها، براى هشت مصرف است) ... و در (جهت آزادى) بردگان.»(توبه/60)
دوما: خدا در آیه 5 و6 مومنون، واقعیتی را گفته است با بیان غیر تحریک آمیز: «و آنها كه دامان خود را (از آلوده شدن به بى عفتى) حفظ مى كنند* تنها آميزش جنسى با همسران و كنيزانشان دارند، كه در بهره گيرى از آنان ملامت نمى شوند.» تعجب از شبهه افکنان است که ادبیات غیر تحریک آمیز این آیه را مورد توجه قرار نمی دهند و ادبیات سخیف خود را ترجیح می دهند.( کلمه سکس، کلمه ای سخیف و یادآور بی حیایی است). این در حالی است که آنها ادبیات قرآن را در خطاب به کافران و تشبیه کافران به حیوانات، مورد نقد قرار می دهند؛ ولی ادبیات همراه با حیا و عفت این آیه و امثال این آیه را در کانون توجه خود قرار نمی دهند. «فَاعْتَبرِواْ يَأُوْلىِ الْأَبْصَارِ[حشر/2] پس اى صاحبان بينش، عبرت بگیرید.»
پاسخ: درست است که همه موجودات، آفریده های خدا هستند، اما شکی نیست که حیوانات بخاطر نداشتن عقل در رتبه کمتری نسبت به انسان قرار دارند. از این رو اگر انسانی، وظیفه انسانیت و مسلمانی خود را انجام ندهد، قرآن، او را به حیوانات بی عقل تشبیه می کند؛ نه از باب اینکه حیوانات بی ارزش هستند؛ بلکه از باب واقعیت داشتن موضوع.
بنابراین تنزل مقام انسان بی دین به حیوان در قرآن، نشانه پست بودن حیوان نیست.
· مثلا در آیه 12 محمد می خوانیم: «همانا خداوند كسانى را كه ايمان آورده و عملهاى شايسته انجام داده اند، در بهشت ها و باغ هايى كه از زير( درختان) آنها نهرها روان است درمى آورد، و كسانى كه كفر ورزيده اند (از لذايذ دنيا) بهره مند مىشوند و مى خورند همانگونه كه چهارپايان مى خورند (خوردن و تنعم را هدف اصلى زندگى مب ينند) و (سرانجام) آتش جايگاه آنهاست.» این آیه، واقعیت زندگی حیوانات را بیان می کند که تنها در فکر خوردن و آشامیدن(بنا به مقتضای غریزه) هستند. سپس آیه می گوید از انسان ها که دارای عقل و شعور هستند، انتظار نیست که همچون حیوانات به فکر خورد و خوراک باشند.
در ایات 50 و 51 مدثر نیز بحث همین است. خداوند در این آیات می فرماید: «گويى گورخرانى رميده اند* كه از چنگ صيادى (يا شيرى) گريخته اند.»(مدثر/50و51) در این آیات نیز گریختن کفار از آموزه های قرآن، تشبیه به فرار گورخر از دست شیر درنده شده است.(تفسیر نمونه، ج25، ص263). و به معنی بی ارزش بودن گورخر و طعمه بودن او و و سخنانی ازاین قبیل، نیست.
پاسخ: یکی ازبرنامه های مخالفان قرآن، ایجاد شبهات مختلف در مورد دوستی با کفار است و هر چه هم به آنها پاسخ داده شود که آیات جهاد مربوط به میدان جنگ است، و آیات صلح طلبی قرآن را برای آنها خواند، باز هم آنها سخن باطل خود را به گونه دیگری تکرار خواهند کرد. چون که قصد آنها حقیقت نیست. «در حقيقت كسانى كه كفر ورزيدند، بر آنان يكسان است كه هشدارشان بدهى يا هشدارشان ندهى، ايمان نمى آورند.»(بقره/6) شبهه کننده باید بداند که:
اولا: آنها فقط مامورند در بوق و کرنا کنند که ای داد و بیداد، قرآن به مسلمانان مهرورزی به دیگران را نشان نداده است؛ در حالی که هیچگاه به کفار توصیه نمی کنند که شما هم باید متقابلا واکنش دوستانه نشان دهید. از این رو شبهه افکنان چشمان خود را بر روی جنایات بوداییان میانمار(کفار غیر اهل کتاب) و نیز کشتار روزانه فلسطینیان بدست رژیم صهیونیستی(کفار اهل کتاب)، بسته اند. «لا يُبْصِرُونَ[یس/9] پس آنان نمى بينند.» بنابراین شبهه افکنان می خواهند که مسلمانان بنشینند و تاخت و تاز کافران را تحمل کنند. به بیان دیگر شبهه افکنان، لشکر کفار هستند که با ژست علمی و روشنفکری، اهداف پلید آنها را پیش می برند. در حالی که قرآن، این رفتار ظالمانه را قبول ندارد. رفتاری که(دفاع از خود) بنابر ضرورت عقلی در بین همه جانداران روی زمین وجود دارد.
دوما: عقل حکم می کند که احترام دوطرفه منشا ارزش است. واقعیت نیز این است که در فضای مسالمت آمیز دوطرفه، همکاری علمی و تجاری و... رونق می گیرد. احترام مسالمت آمیز بین کشورهای اسلامی و کفار نیز مستثنی از این قاعده نیست. قرآن می فرماید: «خدا شما را از كسانى (از كفار) كه با شما درباره دين نجنگيده و شما را از خانه هايتان بيرون نكرده اند منع نمى كند كه به آنها نيكى كنيد و با قسط و عدل فتار نماييد، زيرا خدا عدالت پيشگان را دوست دارد.»(ممتحنه/8) این آیه مهرورزی مسلمانان را با هموطنان غیر مسلمان و بالاتر از آن، کفار کشورهای دیگر بیان می کند.
سوما: اینکه در آیاتی از دوستی با کفار منع شده و آمده است: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِنْ دُونِكُمْ[آل عمران/18] اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از غير خودتان [دوست] همراز مگيريد...» در تضاد با آیه 8 ممتحنه نیست. تفسیر نمونه می نویسد: «بطانة" در لغت به معنى لباس زيرين است، و مقابل آن" ظهارة" به- معنى لباس روئين مى باشد. و در اينجا كنايه از" محرم اسرار" است.»( تفسير نمونه،ج3، 63) بنابراین قرآن می گوید که آنها را محرم اسرار خود نگیرید؛ و این بدان معنی نیست که به آنها احترام نگذارید و با آنها رابطه نداشته باشید. بلکه قرآن هشدار می دهد که لازم نیست به آنها اطمینان صد درصدی کنید. زیرا آنها از جنس شما نیستند و در بزنگاهها، بی طرف نخواهند بود. در آیه 51 مائده می خوانیم: «اى مؤمنان، يهوديان و مسيحيان را دوست نزديك [و پشتيبان] خود مگيريد، [بدانيد كه] آنها خود پشتيبان يكديگرند.» و البته واقعیت ها نیز همین را ثابت کرده است.
Pages