برائت از مشرکین، تعبیری قرآنی به مفهوم بیزاری و اجتناب از مشرکین و دشمنان مسلمانان و قطع پیوند با آنهاست. توسّعاً به فعالیت‌هایی که در بُعد سیاسی حج به صورت اجتماعی انجام می گیرد نیز اطلاق می شود. مراسم برائت از مشرکان، به مراسم بیزاری جستن از دشمنان اسلام در ایام حج را می‌گویند.
حج برائت چیست ؟
برائت از مشرکین (آیین)
مراسم برائت از مشرکین (به عربی: البراءة من المشرکین فی الحج) از مراسم‌های حجاج ایرانی در مناسک حج است که در آن حجاج با سر دادن شعارهایی علیه آمریکا، اسرائیل و دعوت مسلمانان به اتحاد، راهپیمایی می‌کنند.
حج برائت چیست ؟
برائت از مشرکین ریشه قرآنی و مبنای فقهی دارد و نخستین بار پس از فتح مکه، به دستور پیامبر(ص)، امام علی(ع)، آیات برائت را در مکه قرائت کرد. این مراسم در حج، نخستین بار در سال ۱۳۵۸ش با پیام امام خمینی برگزار شد. دولت سعودی با این مراسم مخالف بود و در سال ۱۳۶۶ش شرکت‌کنندگان در آن حمله کرد که منجر به کشته و زخمی‌شدن تعداد زیادی از حاجیان ایرانی شد.
اهمیت و خاستگاه
مراسم برائت از مشرکین، یک سنت دینی-سیاسی است که هر ساله در زمان حج انجام می‌شود. رهبران جمهوری اسلامی ایران، همواره تأکید بر اجرای این مراسم دارند تا جنبه سیاسی حج، همچنان حفظ شود.
این مراسم با هدف اعلان برائت از سیاست‌های استکباری کفار و مشرکان و دعوت به وحدت مسلمانان در مقابله با آنان است. موضوع «نفی مشرکین» در آیاتی از قرآن از جمله آیه ۴ سوره مُمْتَحنه، آیه ۱ تا ۳ سوره توبه و آیه ۱۹ سوره انعام مورد اشاره قرار گرفته‌است.
نخستین بار برائت از مشرکین پس از فتح مکه صورت گرفت و خداوند با نزول آیات برائت (آیات اول تا دهم سوره برائت) اعلام برائت از مشرکین را بر پیامبر تکلیف کرد. امام علی(ع) این آیات را در مراسم حج سال نهم قمری ابلاغ کرد. درباره چرایی نزول این آیات گفته‌اند، مشرکان پیمانی که در صلح حُدَیبیه با پیامبر(ص) بسته بودند که سه روز مکه را برای حج مسلمانان خلوت کنند را نقض کردند. در تفسیر نمونه از نقض مکرر پیمان توسط مشرکان سخن گفته شده است.
شیوه اجرا
در بین سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۶ش حجاج ایرانی و بعضاً غیرایرانی، پیش از شروع مناسک حج، در محل معینی در مکه جمع می‌شوند و پس از شنیدن سخنرانی با موضوع تحلیل جهان اسلام و وقایع جاری در دنیا، به راهپیمایی می‌پرداختند.
حج برائت چیست ؟
از سال‌های دهه ۱۳۸۰ شمسی به بعد این مراسم صبح روز عرفه در محل بعثه رهبر جمهوری اسلامی ایران، در صحرای عرفات، با شعارهایی همچون «مرگ بر اسرائیل»، «مرگ بر آمریکا»، «یا ایها المسلمون اِتّحدوا اِتّحدوا»، و «تفرقه و اختلاف پیروی از شیطان است» از سوی حاجیان ایرانی و غیرایرانی در پی تلاوت آیاتی از قرآن آغاز می‌شود و در ادامه، سرپرست حاجیان ایرانی، پیام رهبر جمهوری اسلامی ایران را به دو زبان فارسی و عربی می‌خواند. در پایان نیز قطعنامه‌ای خوانده می‌شود و زائران پس از هر بند، آن را با تکبیر تأیید می‌کنند.
مبانی فقهی
گزارش شده است که در جای جای مراسم حج، نفی شرک و برائت از مشرکان وجود دارد. رَمْیِ جَمَرات و تَلْبیه از بارزترین این مراسمات است که نفی شِرک و برائت از آن در آن وجود دارد. امام خمینی در تشریح برائت از مشرکین، این مراسم را به اشکال گوناگونی می‌داند که باید به حسب زمان، انجام شود. بر همین اساس، بهترین زمان و مکان برای اجرای مراسم برائت از مشرکین، در ایام حج و در حرم است؛ چرا که در این صورت بیشترین تأثیر را خواهد داشت. امام خمینی در این دستورالعمل به اصول تَوَلی و تبری استناد کرده است.
برخی از اهل‌سنت به این مراسم با توجه به ممنوعیت جدال در حج، اشکال کرده‌اند و در مقابل، فقهای شیعه، این مراسم و شکل کلی آن را غیر از جدال می‌دانند که سبب مخاصمه مسلمانان نخواهد شد.
تاریخچه
گزارش شده است که این سنت تا پیش از انقلاب اسلامی ایران، در مراسم حج اجرا نمی‌شد. از امام خمینی به عنوان احیاگر سنت برائت از مشرکین در موسم حج یاد کرده‌اند که پس از انقلاب اسلامی ایران، این سنت را در مراسم حج، اجرا نمود. ازاین‌رو امام خمینی را به عنوان پایه‌گذار روز برائت از مشرکین می‌دانند.
حج برائت چیست ؟
حج خونین
حکومت سعودی در دوره‌های مختلف، با برگزاری این مراسم، مخالفت داشته‌است. در سال ۱۳۶۶ش، پس از آنکه حجاج قصد ترک مراسم برائت از مشرکین و رفتن به سمت مسجد الحرام را داشتند، مورد هجوم نیروهای پلیس و امنیت عربستان قرار گرفتند. در این حادثه، بیش از ۵۰۰ حاجی کشته و هفتصد نفر دیگر زخمی شدند. پس از این رویداد در سال ۱۳۶۶ش، تا سال ۱۳۶۹ش از برگزاری این مراسم جلوگیری شد؛ اما از سال ۱۳۷۰ش این مراسم در مِنا و عَرَفات برگزار می‌شود.
برائت در قرآن و سنت
در قرآن و سنت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دشمنی با دشمنان خدا و مسلمانان، همواره کنار دوستی با دوستان او آمده است.
در آیات مختلف قرآن گذشته از نکوهش شدید «شرک » و مشرکان، و بیان عاقبت شوم آنها، تأکید بر ضرورت گسستن پیوند از مشرکان و توصیه جدّی به مقابله با آنان و به برائت انبیا از مشرکان و اعلان بیزاری آنها از «شرک» و «موضوع له شرک» تصریح شده است.
- ابلاغ آیات برائت سال نهم
بیشترین توجه قرآن به موضوع برائت، به ابلاغ آیات برائت از مشرکان در روزگار پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در موسم حج سال نهم ق. مربوط می‌شود.
نزول آیات آغازین سوره توبه در این سال که جنگ‌های مسلمانان با کافران و دشمنان به پایان رسیده بود و مردم مناطق طائف، حجاز، تهامه، نجد و بسیاری از قبائل جنوب شبه جزیره به اسلام گرویده بودند، افزون بر روشن کردن شالوده معنوی دولت اسلامی و بیان ایده و عقیده توحیدی آن و رویارویی با کسانی که به ستیز با این رویکرد برمی خاستند، می‌تواند در مسیر حفظ وحدت و یکپارچگی مسلمانان و پاسداری از تازه مسلمانان در برابر تبلیغات مشرکان و ستمگران تحلیل شود.
پیمان‌شکنی‌های گوناگون مشرکان از دیگر عوامل نزول آیات برائت بود. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پیش از فتح مکه به ویژه غزوه تبوک، با شماری از قبایل عرب از جمله بنی‌مدلج،بنی‌نضیر، بنی‌قریظه، بنی‌قینقاع، بنی‌عادیاء، ایله و نیز طایفه‌های خزاعه، قریش و مسیحیان نجران پیمان‌های صلح و ترک نبرد بست؛ اما بسیاری از آنان پیمان خویش را نقض کردند.
افزون بر این، منافقانی از جمله جد بن قیس و قبایلی چون مزینه، جهینه، اشجع، غفار و اسلم که در جامعه اسلامی می‌زیستند و متعهد به اطاعت از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بودند، در نبرد تبوک از همراهی مسلمانان سر باز زدند و برای نرفتن به نبرد عذر آوردند و با یاری نرساندن به لشکر مسلمانان، پیمان خویش درباره کمک به رسول خدا در برابر دشمنان و کافران را نقض کردند.
- پرهیز از اعتماد به مشرکان
پیش از سال نهم ق. در موارد گوناگون، خداوند مسلمانان را از گرایش و اعتماد به مشرکان، یهودیان و مسیحیان و بستن پیمان همکاری با آنان پرهیز داده و در آیات گوناگون قرآن کریم، بر ضرورت روی گردانی از مشرکان و بیان سرنوشت شوم آنها تاکید نموده بود.
با این حال، وضعیت سیاسی و اجتماعی شبه جزیره و ارتباط مسلمانان و مشرکان در پی فتح مکه چنان گشت که اعلان برائت از سوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) امری ناگزیر و ضروری به شمار آمد تا از اعتماد بی‌جای مسلمانان به مشرکان و کافران پیمان‌شکن پیشگیری شود و زمینه گسترش و پایداری اسلام فراهم آید.
- حج اکبر
به نظر برخی مفسران، حج سال نهم را از آنرو «حج اکبر» می نامند که عزت کامل مسلمانان و ذلّت مشرکان در آن سال ظاهر شد.
بسیاری از محدّثان و مفسران با استناد به روایات گوناگون، حج اکبر را روز عید قربان می‌دانند.
در عید قربان سال دهم (حجة‌الوداع) نیز رسول اکرم (صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم) این مطلب را تأیید فرمود و این عنوان برای روز عید قربان به کار گرفته شد.
- مفاد ابلاغیه اولین برائت از مشرکین
در ابلاغ «برائت از مشرکین »، حضرت علی (علیه‌السلام)، در بعد از ظهر دهم ذی‌حجه در سرزمین منی، با شمشیر برهنه، به خطبه ایستاد و پس از تلاوت آیات نخست سوره برائت، چهار حکم الحاقی رسول اکرم را ابلاغ کرد.
مضمون «اذان برائت » - با توجه به تعبیر «اَنَّ اللّه بَریٌ مِنَ المشرکین و رسولُهُ» و مفاد آیات تفصیلیِ بعدی سوره توبه درباره مشرکان، ذمیّان مشرک و کافر، زراندوزان و منافقان - اشاره به آن دارد که این اعلامیه را نباید مقابله مقطعیِ رسول اکرم (صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم) با رفتار مشرکان پیمان شکن دانست، بلکه این مضمون و نحوه ابلاغ، بیان کننده یک اصل اسلامی و همیشگی است که خداوند آن را مقرر کرده تا روش سیاسی اسلام و مسلمانان را در مقابل مخالفانِ اصل توحید و ناقضان حقوق انسانی و مشروع مسلمانان، روشن سازد.
در واقع، اعلان برائت، در ردیف آیاتی است که در آنها برخورد عمومی جامعه اسلامی با کافران و مشرکان بیان شده و «ولایت»، «رکون»، «تولّی»، «سبیل» و «حُبّ» نسبت به آنها نفی و با اذان برائت، جنبه سلبی و بیرونی توحید تبیین و تبلیغ شده است.
- ضرورت تداوم برائت از مشرکین
تفکیک خطوط اعتقادی و عملی مسلمانان از مشرکان و کافران و منافقان و اهل کتاب، بویژه پس از پیوستن طلقا و طوایف نومسلمان ثقیف و هوازن به صفوف مسلمانان که ایمانشان به استواری مهاجرین و انصار نبود و القای روحیه تولی و تبری کاملاً از آیات سوره برائت مستفاد می‌شود. از همین وجهه نظر نیز تداوم موضوع در سال‌های بعد و برای همیشه ضروری می‌شود.
شیوه‌های اعلام برائت می‌تواند به گونه‌های مختلف و مناسب، در قالب رعایت اصول دیگر اسلام و شرایط زمان انجام شود، اما آنچه به عنوان رکن، در اجرای آن باید ملحوظ شود، اصلِ معنا و مفهوم اعتقادی و سیاسیِ طرد بت و بت‌پرستی، و اعلان انزجار از مشرکان و دشمنان اسلام و محکوم کردن سیاست‌های خصمانه و توطئه گرانه و مشی ستمگرانه و تجاوز|تجاوز کارانه آنهاست. بر همین پایه است که برقراری مناسبات با غیر مسلمانانی که چنین روشی را ندارند، منع نشده است.
حج برائت چیست ؟
- اهمیت انتخاب زمان و مکان
با توجه به محتوای برائت، و نیز ارزش تأسی به پیامبر (صلی‌الله علیه‌وآله) در انتخاب زمان و مکان اعلان برائت، مناسبت حکم و موضوع ایجاب می‌کند که بهترین و کارآمدترین شکل اعلان برائت از مشرکان، در حرم و در ایام حج انجام گیرد.
از آیه سوم سوره توبه نیز می‌توان چنین استنباط کرد که اعلان برائت با اعمال و مناسک حج منافات ندارد، بلکه رابطه میان آن دو، در هدف و ماهیت و نتایج ایجاب می‌کند که برای تکمیل آثار و برکات هر یک از آنها، این دو عمل عبادی و سیاسی همراه یکدیگر انجام پذیرند؛ زیرا حج، در مفهوم جامع خود بسیاری از شعائر توحیدی را دربر می‌گیرد و عبادتی اجتماعی ـ سیاسی به شمار می‌رود، و صرفاً حرکتی فردی نیست.
- سال برائت
بر اثر عوامل یاد شده، در ذی‌حجه سال نهم ق. که سال برائت نامیده شد، در پی پایان یافتن نبرد تبوک و به گفته برخی، در اول شوال همان سال، آیات آغازین سوره توبه نازل شد: «براءة من الله ورسوله الی الذین عاهدتم من المـشرکین... ان الله بریء من المشرکین ورسوله...» و برائت از مشرکان پیمان‌شکن را اعلام نمود.
بر پایه گزارش منابع، در پی نزول آیات یاد شده، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آیات برائت را به ابوبکر سپرد تا به مکه برود و بر حاجیان بخواند؛ اما دیری نگذشت که جبرئیل نازل شد و دستور داد آیات یاد شده را تنها خود پیامبر یا فردی از اهل وی ابلاغ کند.
از این رو، حضرت علی (علیه‌السّلام) آیات را در ذوالحلیفه از ابوبکر گرفت و در روز حج اکبر (۱۰ ذی حجه) برای مردم خواند.
بر پایه ابلاغیه برائت، ورود مشرکان به مسجدالحرام و حج‌گزاردن آنان ممنوع شد. نیز طواف با بدن برهنه که از بدعت‌های ناپسند شماری از قبایل عرب و قریش بود، ممنوع گشت.
به آنان که با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پیمانی نداشتند، چهار ماه مهلت داده شد تا یا اسلام بیاورند و یا از سرزمین وحی بیرون روند. افزون بر آیات برائت، به آیات و روایت‌های دیگر نیز برای اثبات جواز ابراز برائت از دشمنان خدا و کافران می‌توان استناد کرد.
حج برائت چیست ؟
- برائت در سیره پیامبران
بر پایه آیات قرآن، برائت از مشرکان سیره پیامبران الهی بوده است. مبارزه با شرک و مظاهر بت‌پرستی و برائت از آنها، از روزگار حضرت نوح (علیه‌السّلام) آغاز شد و بعدها حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) آن را ادامه داد.
ابراهیم (علیه‌السّلام) هنگامی که دانست عمویش آزر دشمن خدا است، از او بیزاری و تبری جست: «فلما تبین له انه عدو لله تبرا منه...». رفتار ابراهیم (علیه‌السّلام) در تبری جستن از دشمنان خدا، گر چه پیوند خویشاوندی نزدیکی میان آنان باشد، به الگویی برای مسلمانان تبدیل شد.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز سنت پیامبران پیشین را تکمیل نمود. ایشان به مبارزه با کافران و بت‌پرستان پرداخت. در پی فتح مکه، خانه خدا را از وجود بت‌ها پاک کرد و در حج سال نهم ق. برائت از آنان را به همگان اعلان نمود.
شماری از دانشوران، الگوپذیری و پیروی از سیره پیامبران الهی را مقتضای ایمان به آنان دانسته، تاکید می‌کنند همان گونه که مسلمانان در «تولی» مانند مناسک حج از ایشان پیروی می‌کنند، در «تبری» نیز باید به ایشان اقتدا کرده، از مشرکان برائت جویند.
در آیاتی دیگر، خداوند مسلمانان را از تکیه‌کردن به ستمگران «و لا ترکنوا الی الذین ظلموا...»، و تولی، مودت و محبت یهودیان و مسیحیان پرهیز می‌دهد: «یا ایها الذین آمنوا لا تتخذوا الیهود و النصاری اولیاء بعضهم اولیاء بعض...».
همچنین به سبب احتمال پدید آمدن کشش روحی میان مسلمانان و اهل کتاب و در نتیجه اثرپذیری از اخلاق آنان در پیروی از هوای نفس، مسلمانان از دوستی با آنان نهی شده‌اند: «و من یتولهم منکم فانه منهم». نیز قرآن شتم و دشنام به ظالمان را روا شمرده است: «لا یحب الله الجهر بالسوء من القول الا من ظلم».
حکم این آیه مطلق است و زمان و مکان ندارد. با توجه به ستم‌هایی که مستکبران بر مسلمانان روا می‌داشتند، این آیه را نیز می‌توان دلیلی بر جواز برائت از مشرکان دانست. در آیه ۲۹ فتح پیروان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با ویژگی تولی با مسلمانان و تبری از دشمنان وصف شده‌اند: «محمد رسول الله و الذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم...». آورده‌اند که شدت برائت و بیزاری آنان از مشرکان و دشمنان خدا به اندازه‌ای بود که حتی از تماس با بدن و لباس آنان پرهیز داشتند.
حج برائت چیست ؟
- منافع سیاسی و اجتماعی حج
نمونه‌های بهره‌گیری سیاسی و اجتماعی از موقعیت بیت‌الله الحرام و حج که حرم امن الهی بشمار رفته و همگان در آن مصون هستند، در سنت رسول اکرم و ائمه اطهار (علیهم‌السلام) و مسلمانان متعدد است و ما به بعضی از آنها اشاره می کنیم:
در سال هفتم هجرت، پیامبر اکرم بر اساس توافقنامه حدیبیه، همراه دو هزار تن از مسلمانان، برای مناسک عمره (عمرة القضاء) به مکه رفتند و از نحوه آرایش شکوهمند مسلمانان به هنگام طواف و شعارهای آنان ـ از جمله اشعار عبدالله بن رواحه ـ برای نمایش قدرت مسلمانان در برابر مشرکان بهره بردند شخص رسول اکرم، پس از طواف و سعی، بوضوح شکست مشرکان و نابودی آنها را از خدا مسئلت کرد.
در سال نهم، با ابلاغ برائت، صفوف مسلمانان از کفار و مشرکان کاملاً متمایز شد.
در سال دهم، حجة‌الوداع، با تأثیرات عمیق در مسائل اعتقادی، احکام و اجتماعیاتِ اسلامی برگزار شد و حج مظهر عظمت اسلام و مسلمین و استعلای آن بر کفار و مشرکین معرفی گردید، چنان‌که خطبه‌های منا و عرفه و غدیرخم رسول اکرم (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم) متضمن مسائل مهم و اساسی جهان اسلام بود
در سال ۵۸، امام حسین (علیه‌السلام) در مراسم حج، بسیاری از صحابه و مؤمنین و انصار برجسته را در منی گرد آورد و از طغیانگری معاویه و ستم‌های او سخن گفت و از ایشان خواست که هنگام بازگشت از حج، پیام او را به مردم دیگر ابلاغ کنند تا از دین حق دفاع شود؛ و همگان را بر صدق گفتار خود گواه گرفت.
در سال ۶۰، امام حسین (علیه‌السلام) با استفاده از موقعیت حج، به افشای چهره حکومتِ یزید بن معاویه پرداخت، و چون شنید که عوامل حکومتی قصد جانش را دارند، برای حفظ حرمت حج و حرم، در روز هشتم ذی‌حجه با اظهار وضع پر مخاطره خود همراه خانواده و تعدادی از یاران به سمت عراق حرکت کرد.
عبدالملک، خلیفه اموی، در موسم حج، با امام سجاد (علیه‌السلام) مواجه شد. امام در نشستی، مواضع پدر خویش و فساد حکومت وقت را مطرح کرد.
زمانی که هشام بن عبدالملک عظمت امام سجاد (علیه‌السلام) را در مراسم حج دید و به تغافل از بردن نام ایشان خودداری کرد، فرزدق شاعر نامدار، در معرفی بلیغ امام سجاد (علیه السلام)، قصیده معروف و پر محتوای خود را سرود و به رغم مخاطرات معمول، از موقعیت حساس حج برای معرفی مقام ولایت بهره برد.
دعاهای پرمحتوا و جامع حضرت امام سجاد (علیه‌السلام) در عرفه و منی
در روایت حبابة الوالبیه و ابی‌بصیر آمده است که امام سجاد (علیه‌السلام) در ایام حج مشکلات مردم را حل می‌فرمود و در یکی از آن روزها امام باقر (علیه‌السلام) را به عنوان ولیّ خدا پس از خود، معرفی کرد.
تشکیل جلسات بحث علمی و سیاسی با شرکت و نظارت امام باقر (علیه‌السلام) در جوار حرم و کعبه و تحذیرات صریح ایشان در عدم متابعت از ظالمین و فاسقین. از همین قبیل است برخورد علمی و سیاسی امام باقر (علیه‌السلام) با هشام بن عبدالملک و نافع مولی ابن‌عمر، در مراسم حج.
معرفی کردن امام جعفر صادق، امام موسی کاظم (علیهماالسلام) را به ولایت در راه مکه.
مباحثات امام جعفر صادق (علیه‌السلام) با زنادقه در موسم حج و در کنار کعبه و مجادلات علمی ایشان با معتزله.
ماجرای طالبیان در زمان هادی، خلیفه عباسی، که در آن حسین بن علی بن حسن و یارانش عازم مکه شدند و تا زمان حج در آنجا ماندند تا ندای مظلومیت خود را در مقابل ستمگری خلیفه سر دهند، اما در روز ترویه بر اثر حمله سپاهیان هادی در فخّ، نزدیکی مکه، به شهادت رسیدند.
حج برائت چیست ؟
حج فریضه‌ای است با جنبه‌های گوناگون توحیدی، و آمیزه‌ای است از عبادات و اجتماعیات؛ حتی برخی مفسران، منافع یاد شده در آیه ۳۲ سوره حج را اعم از منافع معنوی و مادی، مانند سیاست، ولایت، تعاون و همبستگی، رفاه عمومی، تدبیر و توسعه تجارت، و رفع دیگر حوایج می‌دانند. که به حسب شرایط و احوال جوامع اسلامی و نیازهای روز، تغییر می‌کند. و اعتقاد اسلامی مبنی بر آغاز شدنِ قیام مهدی موعود (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه) از کنار کعبه و بیعت مردم با ایشان در میان رکن و مقام.