عالم برزخ از منظر قرآن کریم

بسم الله الرحمن الرحیم

عالم برزخ از منظر قرآن کریم

واژه ی برزخ معرّب برزه[1] به معنای حائل و واسطه  بین دو چیز می باشد.[2]مراد از عالم برزخ عالم مرگ است که عالم مثال باشد و مردم در آن عالم که بعد از مرگ است زندگی می کنند تا قیامت برسد.[3] وبه تعبیر برخی ، عالم برزخ حائل و واسطه ی بین انسان و منزلها و مقامات رفیع در عالم  آخرت می باشد.[4] انسان چهار عالم ندارد : دنيا , قبر , برزخ , قيامت كبرى , بلكه بيش از سه عالم نيست : عالم دنيا , عالم برزخ و عالم قيامت.[5] برخی از محققین در تعریف عالم برزخ از آن به عالم روحانی شبیه به عالم جسمانی  تعبیر نموده اند. برزخ عالم مثالی روحانی تشکیل شده از جوهر نورانی که شبیه به جوهر جسمانی می باشد.[6]

واژه برزخ در سه مورد از آیات قرآن کریم استعمال و در دو مورد آن اشاره به نشئه دنیوی و در یک مورد دیگر به جهان پس از مرگ و به تعبیر دیگر عالم میانی اشاره دارد.خداوند متعال می فرماید:« وَهُوَ الَّذِي مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَجَعَلَ بَيْنَهُمَا بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَّحْجُورًا».[۷]او كسى است كه دو دريا را در كنار هم قرارداد؛ اين گوارا و شيرين، و آن شور و تلخ؛ و در ميان آنها برزخى قرار داد تا با هم مخلوط نشوند گويى هر يك به ديگرى مى‌گويد: دور باش و نزديك نيا!

خداوند متعال در سوره مبارکه الرحمن می فرماید:« مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَّا يَبْغِيَانِ».[۸]دو درياى مختلف شور و شيرين، گرم و سرد را در كنار هم قرار داد، در حالى كه با هم تماس دارند در ميان آن دو مانعى است كه يكى بر ديگرى غلبه نمى‌كند و به هم نمى‌آميزند. در دو آیه شریفه مذکور، برزخ در معنای لغوی آن، حائلیت استعمال شده و اشاره به عالم پس از مرگ ندارد.

اما در سوره مبارکه مومنون، واژه برزخ به صراحت اشاره به عالم پس از مرگ دارد، خدای متعال می فرماید:((« لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ».[۹]شايد در برابر آنچه ترك كردم و كوتاهى نمودم عمل صالحى انجام دهم.» (ولى به او مى‌گويند: چنين نيست! اين سخنى است كه او به زبان مى‌گويد و اگر بازگردد، همان راه را ادامه مى‌دهد)؛ و در پى مرگ آنان برزخى است تا روزى كه برانگيخته شوند.

در گروه دیگری از آیات قرآن واژه برزخ ذکر نشده اما از محتوای آن می توان عالم برزخ را اثبات نمود، خدای متعال در قرآن کریم می فرماید:((وَ لا تَحْسَبَنَ الْذِينَ قُتِلُوْا فِى سَبيلِ اللَّهِ امْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ- فَرِحِينَ بِما آتاهُمْ اللَّه مِنْ فَضْلِهِ وَ يَسْتَبْشِرُوْنَ بِالدِّينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلّا خَوْفٌ عَليهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ)).(۱۰).(اى پيامبر) هرگز گمان مبر آنها كه در راه خدا كشته شده‌اند مردگانند، بلكه آنها زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى‌شوند- آنها به خاطر نعمت‌هاى فراوانى كه خداوند از فضل خود به آنها بخشيده است خوشحالند و به خاطر كسانى كه (مجاهدانى كه) بعد از آنان ملحق نشدند (نيز) خوشوقتند (زيرا مقامات برجسته آنها را در آن جهان مى‌بينند. آیه شریفه مذکور از دلائل روشن برای اثبات عالم برزخ می باشد، علامه طبرسی در مجمع البیان مراد از  کلمه الاحیاء را حیات حقیقی می داند، وی می نویسد:((هو الصحيح أنهم أحياء على الحقيقة إلى أن تقوم الساعة)).(۱۱). صحیح این است که؛ شهداء تا برپایی نشئه ی قیامت از حیات حقیقی برخوردار می باشند.از یک سو، با توجه به تعبیر حالت وجودی شهداء پس از مرگ به حیات حقیقی، و از سویی دیگر، حیات کیفیتی عرضی است که باید در ظرف متناسب با ماهیت آن محقق شود و بدون در نظر گرفتن ظرف تحقق حیات، عینیت حیات امکان پذیر نخواهد بود، چنین نتیجه گرفته می شود که؛ عالمی پس از مرگ وجود دارد که حیات حقیقی شهداء در آن محقق می شود. و این عالم میانی تا وقوع قیامت مستمر خواهد بود.

کیفیت عذاب قوم فرعون از دیگر آیات قابل استناد برای اثبات عالم برزخ می باشد،خدای متعال در قرآن کریم می فرماید:(( النّارُ يُعْرَضُوْنَ عَلَيْها غُدَّواً وَ عَشِّياً وَ يَوْمَ تَقُومُ السّاعَةُ ادْخِلُوْا آلَ‌فِرْعَوْنَ اشَدَّ الْعَذابِ- وَ إذْيَتَحاجُّونَ فى النارِ فَيَقُولُ الضعفاءُ لِلَّذِينَ إسْتَكْبَرُوا إنّا كُنا لَكُمْ تَبعَاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُوْنَ عَنّا نَصِيْباً مِنْ النارِ)).(۱۲).

عذاب آنها آتش است كه هر صبح و شام بر آن عرضه مى‌شوند و روزى كه قيامت برپا مى‌شود دستور مى‌دهد آل‌فرعون را در سخت‌ترين عذاب‌ها وارد كنيد- به خاطر بياور هنگامى را كه در آتش دوزخ با هم محاجّه مى‌كنند، ضعفاء به مستكبران مى‌گويند:ما پيرو شما بوديم آيا (امروز) سهمى از آتش به جاى ما پذيرا مى‌شويد؟!

 روشن است كه اين آتشى كه در آيه به آن اشاره شده كه آل‌فرعون صبح و شام بر آن عرضه مى‌شوند دوزخ برزخى است، چرا كه در پايان آيه مجازات آنها در قيامت به طور جداگانه آمده است، و لذا غالب مفسّران اين آيه را به عالم برزخ و عذاب قبر تفسير كرده‌اند.(۱۳).

منابع

[1] راغب،حسین بن محمد،المفردات فی غریب القرآن، دارالفکر، ص118.

[2] ابوالحسین،احمد بن فارس، معجم مقائیس اللغة، دارالفکر، ج1،ص333.

[3] طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج15، ص96.

[4] راغب،حسین بن محمد،المفردات فی غریب القرآن، دارالفکر، ص118.

[5] جوادی آملی، عبد الله، اسرار عبادات، انتشارات الزهراء، ص55.

[6] مجلسی،محمد باقر، بحارالانوار،موسسة الوفاء، ج61،ص267.

[۷] سورة الفرقان: 53.

[۸] سورة الرحمن: 19-20.

[۹] سورة المومنون: 100

۱۰.سورة آل عمران: ۱۶۹_۱۷۰.

۱۱.طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان،دارالمعرفه، ج۱، ص۴۳۳.

١٢.سورة المومن: ٤٦_ ٤٧.

۱۳.مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، دارالکتب الاسلامیه، ج۵، ص۳۵۹.