با توجه به اينكه فقط خداوند رزّاق است، بديهي است تقدير رزق و وسعت و ضيق آن نيز به دست اوست:
"آيا آنها ندانستند كه خداوند روزي را براي هر كس بخواهد، گسترده يا تنگ مي سازد؟"(1)
او به خوبي مي داند با افزايش روزي خود بر بندگان، عده اي از آنان به طغيان و سركشي مي افتند و از حد خود بيرون مي شوند. از همين رو، از روي لطف خود و براي جلوگيري از سركشي آنان، روزي آنان را به قدر خاص محدود مي كند:
"و اگر خدا روزي را براي بندگانش وسعت مي داد، مسلماً در زمين سر به عصيان برمي داشتند و ليكن به اندازه اي كه مي خواهد، نازل مي كند. به راستي او به [حال ] بندگانش آگاه و بيناست." (2)
اوست كه با حكمت بالغه اش، كمي و زيادي رزق را بين بندگان خود تقدير و تقسيم مي كند تا بدين وسيله ناسپاسان را از سپاسگزاران و شكيبايان را از ناشكيبان باز شناسد و بر اساس رفتار و عكس العمل خوب و بد آنها، به آنان مرتبت و سعادت يا هلاكت و شقاوت بخشد.
نظام جهان براساس نظم عِلّي و معلولي است و هر پديده اي داراي علتي است و چنانچه علت تامه چيزي تحقق پذيرد، آن شي ء از بوته امكان خارج شده و پا به عرصه وجوب مي گذارد و ضرورتاً وجود مي پذيرد. رزق انسان نيز پديده اي است كه تحقق آن، به علت تامه نيازمند است.
به گفته مولاي متقيان، علي عليه السلام:
"و روزيها را مقدّر كرده، برخي فراوان و برخي اندك؛ و تقسيم كرد ارزاق را بر [دسته اي در] تنگي و [دسته اي در زندگاني ] فراخ و آسان. قسمتي كرد به عدالت تا آن را كه خواهد، بيازمايد در زندگاني آسان يا دشوار و بيازمايد به وسيله آن سپاس و شكيبايي را در توانگر و فقير. سپس روزي وسيع را با فقر و بيچارگي در آميخت و تندرستي را با حوادث دردناك توأم نمود و دوران شادي و سرور را با غصه و اندوه مقرون ساخت." (3)
بنابراين، اوست كه با تقدير و تقسيم روزي خود بين فقير و غني، زرنگ و تنبل، ضعيف و قوي، با فراست و بي كياست و ... به همگان ثابت كرده است كه كليد تقدير روزي در دستان اوست و قدرت و فراست قدرتمندان و زيركان نمي تواند اندازه اي را كه او براي روزي آدميان معين كرده است، افزايش يا كاهش دهد. اميرالمؤمنين علي عليه السلام خطاب به همه انسانها، در نصيحتي مشفقانه، رمز آسوده زيستي و راحت طلبي واقعي را بارها و بارها اين چنين بيان مي فرمود:
"به يقين بدانيد كه خداوند جليل و عزيز، هر چقدر بنده پرتلاش و پرتدبير و چاره جو باشد، براي او سهمي بيش از آنچه در علم حكيمانه اش مقدر فرموده است، قرار نداده و [در نقطه مقابل ] هر چقدر بنده ضعيف و كم تدبير باشد، براي او سهمي كم تر از آنچه در علم حكيمانه اش مقدر نموده است، قرار نداده است.
اي مردم! هيچ كسي با زكاوت خود [چيز اندكي همچون ]پوست هسته خرما را [بر رزق خود ]نمي افزايد و هيچ كسي در اثر كم خردي خود، [چيز اندكي همچون ]پوست هسته خرما را كم نمي كند. پس آن كس كه اين نكته را دريابد و به آن عمل كند، آسوده ترين مردم در كسب منفعت خود مي باشد و آن كس كه اين نكته را دريابد؛ اما به آن عمل نكند، مشغول ترين انسانها در راه ضرر رساندن به خويش است.
... هان اي مردم! همّت درندگان، تجاوز [به ديگران ] و همّت حيوانات، شكم آنان و همّت زنان، اهتمام به مردان است و مؤمنان [در انديشه آخرت خود] بي تاب، نگران و ترسانند. خداوند ما و شما را از جمله آنان قرار دهد." (4)
مگر نه اين است كه عامل بسياري از دزديها، اختلاسها، ضرب و شتمها و قتلها، ناراحتيهاي عصبي و فشارهاي روحي است و بسياري از نابسامانيهاي فردي و اجتماعي، از آنجا ناشي شده است كه بسياري از افراد، بدون توجه به تقديرات حكيمانه خداوند و غفلت از آنها و تنها با اتكاي به قدرت تدبير و زور بازوي خود، به اين سو و آن سو مي دوند تا لقمه اي نان به دست آورند و اين دوندگي بي حاصل را تا جايي ادامه مي دهند كه از رمق بيفتند و چشم به دست اين و آن بدوزند.
اين عده، خواسته يا ناخواسته، آگاهانه يا جاهلانه، به جاي اتكا بر خداوند به خود متكي اند و همه چيز را در سايه تلاش و تدبير خود معنا مي كنند.
به راستي اگر به جاي خود، به خدا متكي شويم و در فكر و عمل به تقديرات حكيمانه او گردن نهيم، آيا بسياري از التهابها و ناراحتيهاي فردي و اجتماعي از بين نمي رود و جاي آنها را راحتي و آرامش نمي گيرد؟
اما نكته بسيار مهم اينجاست كه آيا معناي ايمان به تقدير خداوند و اتكا بر او، ترك كار و تلاش و پرداختن به نماز و دعا و عبادت است يا معناي آن چيز ديگري است؟
پی نوشت:
1) زمر/ 52: "أَ وَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِر".
2) شوري/ 27: "وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَ لكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبيرٌ بَصيرٌ".
3) نهج البلاغة، فيض الاسلام، ترجمه ناصر مكارم شيرازي، خطبه 90: "وَ قَدَّرَ الْأَرْزَاقَ فَكَثَّرَهَا وَ قَلَّلَهَا وَ قَسَّمَهَا عَلَي الضِّيقِ وَ السَّعَةِ فَعَدَلَ فِيهَا لِيَبْتَلِيَ مَنْ أَرَادَ بِمَيْسُورِهَا وَ مَعْسُورِهَا وَ لِيَخْتَبِرَ بِذَلِكَ الشُّكْرَ وَ الصَّبْرَ مِنْ غَنِيِّهَا وَ فَقِيرِهَا ثُمَّ قَرَنَ بِسَعَتِهَا عَقَابِيلَ فَاقَتِهَا وَ بِسَلَامَتِهَا طَوَارِقَ آفَاتِهَا وَ بِفُرَجِ أَفْرَاحِهَا غُصَصَ أَتْرَاحِهَا."
4) وسائل الشيعه، حر عاملي، ج 17، ص 49: "اعْلَمُوا عِلْماً يَقِيناً أَنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ لَمْ يَجْعَلْ لِلْعَبْدِ وَ إِنِ اشْتَدَّ جُهْدُهُ وَ عَظُمَتْ حِيلَتُهُ وَ كَثُرَتْ مَكَايِدُهُ أَنْ يَسْبِقَ مَا سَمَّي لَهُ فِي الذِّكْرِ الْحَكِيمِ وَ لَمْ يَخْلُ مِنَ الْعَبْدِ فِي ضَعْفِهِ وَ قِلَّةِ حِيلَتِهِ أَنْ يَبْلُغَ مَا سَمَّي لَهُ فِي الذِّكْرِ الْحَكِيمِ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَنْ يَزْدَادَ امْرُؤٌ نَقِيراً بِحَذْقِهِ وَ لَنْ يَنْقُصَ امْرُؤٌ نَقِيراً لِحُمْقِهِ فَالْعَالِمُ بِهَذَا الْعَامِلُ بِهِ أَعْظَمُ النَّاسِ رَاحَةً فِي مَنْفَعَتِهِ وَ الْعَالِمُ لِهَذَا التَّارِكُ لَهُ أَعْظَمُ النَّاسِ شُغُلًا فِي مَضَرَّتِهِ ... أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ السِّبَاعَ هِمَّتُهَا التَّعَدِّي وَ إِنَّ الْبَهَائِمَ هِمَّتُهَا بُطُونُهَا وَ إِنَّ النِّسَاءَ هِمَّتُهُنَّ الرِّجَالُ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنِينَ مُشْفِقُونَ خَائِفُونَ وَجِلُونَ جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكُمْ مِنْهُم."
ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره97
منبع: سایت ذی طوی