با نگاهی گذرا به تاریخ در می یابیم که پیامبر اکرم(ص) زمانی پا به عرصه وجود نهاد و جهان را به قدوم مبارکش مزین کرد که تمام دنیا را جهل و ظلمت فرا گرفته بود و انسانها در خواب غفلت و نادانی به سر می بردند. حضرت با تلاش فراوان و متحمل شدن زحمات بسیار و اذیت های طاقت فرسا، به بیدار کردن این انسان غافل و جاهل همت گمارد و در نهایت توانست از آنها انسان هایی بسازد که در اوج قلعه انسانیت قرار گرفتند و همان ها که تمام تلاششان سیر کردن شکم و شهوت بود، به انسانهایی مبدل گشتند که شهادت در راه خداوند متعال را نهایت آرزوی خویش می دانستند.
از جمله این تلاش ها که راه تعقل و تدبر را به روی همگان باز کرد، تشویق مردم به فراگیری علم و دانش و رفتن به سوی عقلانیت و تفکر و حکمت بود؛ همچنین بعد از خودش انسانهایی را به یادگار گذاشت که در علم و دانش و معرفت سرآمد تمام آدمیان بودند. این تشویق و تلاش پیامبر اکرم (ص) در رفتار و گفتار ائمه اطهار هم نمود پیدا کرد و آنان نیز شیعیان خود را به تفکر و تلاش برای علم آموزی و فراگیری علم و دانش و عقلانیت تشویق می کردند؛ تشویقی که باعث شد شیعیان و پیروان آنان، بیش از تمام مردم آن زمان، به عقل و دانش و تفکر روی آورند و از دانشمندان بنام زمان خود گردند؛ امثال زراره، محمد بن مسلم، هشام بن حکم، جابر بن حیان و ... که همگی از عالمان آن دوران بودند، حاصل تلاش و تربیت امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام) بودند. این تشویق ها در سخنان آنان به نحو چشم گیری وجود دارد که ما در این نوشتار به چند مورد آنها اشاره می کنیم:
1- أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ أَلَا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ بُغَاةَ الْعِلْمِ»؛ «امام صادق(ع) فرمودند: رسول خدا (ص) فرمود: طلب دانش بر هر مسلمانى واجب است، براستى خدا دانشجويان را دوست دارد.»
2- سُئِلَ أَبُو الْحَسَنِ (ع) «هَلْ يَسَعُ النَّاسَ تَرْكُ الْمَسْأَلَةِ عَمَّا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ فَقَالَ لَا»؛ «از ابو الحسن (امام هفتم) (ع) سؤال شد كه: رواست براى مردم که از آنچه بدان نياز دارند پرسش نکنند؟ فرمود: نه.»
3 -قَالَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ: «أَيُّهَا النَّاسُ اعْلَمُوا أَنَّ كَمَالَ الدِّينِ طَلَبُ الْعِلْمِ وَ الْعَمَلُ بِهِ أَلَا وَ إِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ أَوْجَبُ عَلَيْكُمْ مِنْ طَلَبِ الْمَالِ إِنَّ الْمَالَ مَقْسُومٌ مَضْمُونٌ لَكُمْ قَدْ قَسَمَهُ عَادِلٌ بَيْنَكُمْ وَ ضَمِنَهُ وَ سَيَفِي لَكُمْ وَ الْعِلْمُ مَخْزُونٌ عِنْدَ أَهْلِهِ وَ قَدْ أُمِرْتُمْ بِطَلَبِهِ مِنْ أَهْلِهِ فَاطْلُبُوهُ»؛ «امير المؤمنين (ع) مىفرمود: ای مردم بدانيد كه كمال ديانت طلب علم و عمل بدان است، براستى طلب علم از طلب مال بر شما واجبتر است؛ زيرا دارائى قسمت تضمين شده اى دارد كه عادلى ميان شما قسمت بندى كرده و ضمانت نموده و محققا به شما پرداخت مىكند؛ ولى علم را نزد اهلش سپرده است و شما دستور داريد كه آن را از اهلش بخواهيد، پس آن را بخواهيد.»
4- عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع): قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): «مَنْ سَلَكَ طَرِيقاً يَطْلُبُ فِيهِ عِلْماً سَلَكَ اللَّهُ بِهِ طَرِيقاً إِلَى الْجَنَّةِ وَ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ الْعِلْمِ رِضًا بِهِ وَ إِنَّهُ يَسْتَغْفِرُ لِطَالِبِ الْعِلْمِ مَنْ فِي السَّمَاءِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ حَتَّى الْحُوتِ فِي الْبَحْرِ وَ فَضْلُ الْعَالِمِ عَلَى الْعَابِدِ كَفَضْلِ الْقَمَرِ عَلَى سَائِرِ النُّجُومِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ وَ إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاءِ إِنَّ الْأَنْبِيَاءَ لَمْ يُوَرِّثُوا دِينَاراً وَ لَا دِرْهَماً وَ لَكِنْ وَرَّثُوا الْعِلْمَ فَمَنْ أَخَذَ مِنْهُ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ»؛ «امام صادق(ع) فرمودند: رسول خدا (ص) فرمود: هر كس راهى رود كه در آن دانشى جويد، خدا او را به راه بهشت برد و به راستى فرشتهها براى طالب علم پرهاى خود را فرو نهند به نشانه رضايت از او و اين محقق است كه براى طالب علم که هر كس در آسمان و در زمين است برای او آمرزش خواهد تا برسد به ماهيان دريا. فضيلت عالم بر عابد چون فضيلت ماه شب بدر بر ستارگان است و به راستى که علماء وارث پيغمبرانند زيرا پيامبران دينار و درهمى به ارث نگذاشتند، ولى ارث آنها علم بود و هر كه از آن برگرفت بهره فراوانى برده است.»
5- مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع): «قَالَ إِنَّ الَّذِي يُعَلِّمُ الْعِلْمَ مِنْكُمْ لَهُ أَجْرٌ مِثْلُ أَجْرِ الْمُتَعَلِّمِ وَ لَهُ الْفَضْلُ عَلَيْهِ فَتَعَلَّمُوا الْعِلْمَ مِنْ حَمَلَةِ الْعِلْمِ وَ عَلِّمُوهُ إِخْوَانَكُمْ كَمَا عَلَّمَكُمُوهُ الْعُلَمَاء»؛ «آن كسى كه به ديگران دانش بياموزد پاداشى همانند پاداش دانش اندوزان را دارد، و فضيلت او برتر از دانش آموز است، پس دانش را از دانشوران فرا گيريد، و همانسان كه دانشوران به شما آموختند، شما هم به برادران دينى خود بياموزيد.» [1]
لذا با تو به این احادیث شریف، شیعیان از دیر باز به مسائل علمی و عقلی روی آورند و کلام شیعه از عالی ترین مبانی فکری برخوردار شد، مثلا در مساله خدا شناسی عالی ترین معارف را از زبان اهل بیت (علیهم السلام) فرا گرفتند و به آن شاخ برگ دادند و در مقابل مکاتب دیگر به دفاع عقلانی از آن معارف پرداختند.
شیعه معتقد است: خدایی جز خدای یگانه وجود ندارد، او خدایی احد، واحد، فرد، بی نیاز مطلق است که نه زاده شده و نه زاییده می شود؛ منزه از ماده و جسمانیت بوده و بسیط است و هیچ ترکبیی در او راه ندارد. جامع جمیع صفات کمالیه و منزه از جمیع صفات نقصانی می باشد و هیچ مثل و مانندی ندارد. هر فعلی انجام می دهد از روی اختیار بوده و فعلش هدفمند و بهترین فعل ممکن است. [2]
این اعتقادات کاملا با مباحث دقیق فلسفی و عرفان نظری، منطبق است و بر مبنای برهان می باشند که گویای عقلانیت و برهانی بودن مبانی شیعی است.
پی نوشت
_______________
[1] . کافی، :انتشارات اسلاميه، تهران، چاپ: 1362 ش، چاپ: دوم، ج1، ص 30-32.
[2] . العقائد الجعفریه ص248 ؛ اعیان الشیعه ج1، ص30.