فقط یاد خدا و نعمت‌های اوست که می‌تواند بشر را از روزمرگی و دلمردگی نجات دهد؛ حال آنکه دنیای پر رنگ‌و‌لعاب امروز مانع بزرگی برای این اکسیر حیات‌بخش به حساب می‌آید.
روزمرگی و پرداختن به امور دنیایی گاهی شخص را از دنیای پیش رو غافل می‌کند. اساساً بشر در محاصره‌ای از زینت‌های دنیایی قرار گرفته که بر غفلت او افزوده است. قرآن عناوین زینت‌آفرین را این‌طور بیان می‌کند: «زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالْأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ»؛[1] «محبّت امور مادی، از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسب‌های ممتاز و چهارپایان و زراعت، در نظر مردم جلوه داده شده است [تا در پرتو آن، آزمایش و تربیت شوند؛ ولی] اینها [در صورتی که هدف نهایی آدمی را تشکیل دهند،] سرمایه زندگی پَست [مادی] به شمار می‌آیند».
این معضل به طور ویژه در دنیای پر رنگ‌و‌لعاب کنونی در کنار پیشرفت‌های بشر در عرصه‌های مختلف نمود پیدا کرده است.
گزاره‌های فراموش شده
1. انسان، این مسافر کوچک زمینی، با مشغله‌هایی که خود آفریده یا مشغله‌هایی که مقتضای ماهیت زندگی دنیایی است، فراموش کرده که هر آنچه دارد رنگ اجاره‌ای دارد؛ حتی این کشتی زمین که هر لحظه بر عرصه پهناور آسمان در حال حرکت است، برای اجاره‌نشینی موقتی بشر تدارک دیده شده است. ازاینرو قرآن می‌فرماید: «لَکُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتاعٌ إِلي حينٍ»؛[2] «در زمین برای مدتی قرارگاه و بهره‌اى خواهید داشت».
2. بشرِ امروز، فراموش کرده است که از کجا آمده، برای چه آمده، چه باید بکند و به کجا رهسپار خواهد بود. حضرت اميرالمؤمنين علیه‌السلام میفرمايد: «رَحِمَ اللهُ امْرِءً اَعَدَّ لِنَفْسِهِ وَاسْتَعَدَّ لِرَمْسِهِ وَعَلِمَ مِنْ اَيْنَ وَفِى اَيْنَ وَاِلى اَيْنَ»؛[3] «خدا رحمت كند كسى را كه براى خود، عوامل سعادت ابدى فراهم می‌كند و براى زندگى عالم بعد مهيا می‌شود و رحمت خدا باد بر انسانى كه بداند از كجا آمده و در كجا آمده و به كجا خواهد رفت».
3. بشر امروز معاد و منزلگاه اصلی خویش را فراموش، و به زندگی فانی دنیا دل خوش کرده است؛ گویا همیشه در این کره خاکی باقی خواهد ماند. قرآن در این رابطه می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ لَا يَرْجُونَ لِقَاءَنَا وَرَضُوا بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاطْمَأَنُّوا بِهَا وَالَّذِينَ هُمْ عَنْ آيَاتِنَا غَافِلُونَ أُولَئِكَ مَأْوَاهُمُ النَّارُ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ»؛[4] «كسانى كه اميد به ديدار ما ندارند و به زندگى دنيا دل خوش كرده و بدان اطمينان يافته‌اند و كسانى كه از آيات ما غافلند، [همه] آنها جایگاهشان آتش است؛ به خاطر کارهایی که انجام می‌دادند».
داروهای نجات‌بخش از غفلت
ارزش و ماهیت آدمی به قدرت تفکر و تأمل اوست و جلوه‌های دل‌فریب دنیا، مجالی برای تفکر و تأمل او نمی‌دهد. ازاینرو فرزند آدم باید با داروهایی نجات‌بخش، خود را نسبت به این جذبه‌های فریبنده واکسینه کند و زمینه‌هایی را برای تفکر و تأمل فراهم آورد تا قلبش مدام بیدار بماند و خود و موقعیت خود را در این کشاکش روزگار گم نکند. از جمله این داروهای نجات‌بخش عبارت‌اند از:
1. نماز: چون «خدا» محور و قوام نظام هستی است. بنابراین کسی که دائم به یاد خدا باشد، اوصاف او را هم مد نظر دارد. کسی که واقعاً به یاد خدا باشد، خالقیت، حاکمیت، عدالت، ربوبیّت و حکمت او را هم در نظر خواهد گرفت. شخص با توجه به این اوصاف متذکر خواهد شد که از کجا آمده، برای چه آمده و به کجا خواهد رفت. یکی از مصادیق یاد خدا همین نمازهای روزانه است؛ چنان‌که خداوند در قرآن می‌فرماید: «إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي»؛[5] «من، "اللّه" هستم. معبودی جز من نیست! مرا بپرست و نماز را برای یاد من بپادار».
2. یاد مرگ و رفتن به قبرستان: کسی که بداند در این دنیا باقی نمی‌ماند و هر روز این گزاره را بعینه در فوت اقوام و خویشان خود مشاهده می‌کند، بهتر متوجه می‌شود که چگونه باید زندگی کند تا در دنیای دیگر به مکافات عمل خود گرفتار نشود.
حضرت علی علیه‌السلام فرزندان آدم را این‌گونه توصیه می‌کند: «أُوصِیکُمْ بِذِکْرِ الْمَوْتِ وَإِقْلاَلِ الْغَفْلَةِ عَنْهُ، وَکَیْفَ غَفْلَتُکُمْ عَمَّا لَیْسَ یُغْفِلُکُمْ، طَمَعُکُمْ فِیمَنْ لَیْسَ یُمْهِلُکُمْ! فَکَفَی وَاعِظًا بِمَوْتَی عَایَنْتُمُوهُمْ»؛[6] «شما را به یاد کردن مرگ و کاستن غفلتتان از آن سفارش می‌کنم. چگونه از چیزی غافلید که شما را رها نمی‌کند و از شما غافل نیست؟ چگونه از کسی که مهلت نمی‌دهد [ملک‌الموت] مهلت می‌طلبید؟ برای پند دادن به شما، مردگان کافی است که آنان را دیدید».
3. معاشرت و هم‌صحبتی با عقلا و اهل معرفت: حضرت علی علیه‌السلام در این باره فرمودند: «عِماَرُة القُلُوبِ فی مُعاشَرَةِ ذَوِی العُقُول»؛[7] «اگر کسی با عقلا معاشرت و رفاقت کند، قلب او آباد و زنده می‌شود».
4. یاد نعمت‌های خدا: کسی که دائم نعمت‌های خدا را یاد کند، به این نکته همواره توجه دارد که ولی نعمت او «طبیعت» نیست؛ بلکه کارگردان بزرگ هستی است که برای بشر، نقش اولی تدارک دیده است تا بتواند در بازی دنیا با این نقش، سرنوشت خود را رقم بزند. خداوند در این زمینه می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ»؛[8] «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! نعمت‌های خدا را یاد کنید».
جمع‌بندی
همان‌طور که از یک طرف دنیا پر است از جلوه‌های غفلت‌آفرین، و از طرف دیگر غفلت، مایه روزمرگی و دلمردگی انسان است، آنچه مایه زنده ماندن فرزند آدم در این کره خاکی می‌شود، یاد خدا و نعمت‌های اوست.
پی‌نوشت:
[1]. بقره: 36.
[2]. آل عمران: 14.
[3]. فیض کاشانی، الوافی، ج۱، ص116.
[4]. یونس: 7.
[5]. طه: 14.
[6]. نهج البلاغه: خطبه 188.
[7]. غررالحکم، ص٤٣٠، ح٩٧٩٥.