-بی تردید عصر مشروطه از مهم ترین عرصه های تاریخی فقه تشیع در ارائه ی اندیشه فقه سیاسی در دو حوزه نظر و عمل بوده است جامعه ی اسلام خصوصا ایران با واژگانی نظیر عدالت ، قانون، مجلس ،مساوات، مشروطه، اشنا گردیدند.از این رو واکنشهای ضد و نقیض به آن امری اجتناب ناپذیر می بود.
بسم الله الرحمن الرحیم
خصوصیات تاریخی عصر مشروطه در ارتباط با فقه سیاسی
بی تردید عصر مشروطه از مهم ترین عرصه های تاریخی فقه تشیع در ارائه ی اندیشه فقه سیاسی در دو حوزه نظر و عمل بوده است جامعه ی اسلام خصوصا ایران با واژگانی نظیر عدالت ، قانون، مجلس ،مساوات، مشروطه، اشنا گردیدند.از این رو واکنشهای ضد و نقیض به آن امری اجتناب ناپذیر می بود. طیف وسیعی از فقها در این عصرنظیر، مرحوم اخوند خراسانی، محقق اصفهانی، میرزای نائینی، شیخ فضل الله نوری، عبد الحسین لاری در مقابل هجوم این مفاهیم عقب ننشستند. بطور مثال جناب میرزای نائینی اولین فقیهی هستند که عناوین سیاسی نوظهوری نظیر،انتخابات،ازادی،استبداد،مجلس وقانون را در قالب تفکر سیاسی شیعه به نحوی دقیق و هم راستا با چهارچوب اصول حکومتی تشیع در عصر غیبت در کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله تئوریزه کرده اند.نمونه ای از آن را می توان به نظر وی درتنفیذ آراء مجلس توسط فقهای جامع الشرائط دانست. وی در کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله به نحو جامع چهارچوب اندیشه ی سیاسی تشیع را بیان کرده و نشان داده که واژگان وارداتی غرب امری نوظهور برای جامعه ی علمی اسلام نیست و از قبل در اموزه های اسلام بوده است مفاهیمی که نقشی محوری در فقه ایفا می کنند. روحانيت به لحاظ پيوند عميق جامعه ايران با دين از ديرباز در اين كشور از اقتدار ونفوذ زياديبرخوردار بوده است. نهاد مرجعيت در شيعه هر فرد معتقدي را به روحانيت پيوند مي داد. حتي شاه كه مشروعيت خود را از مسلمان بودن خود مي گرفتبه لحاظ مذهبي فقط يكي از مقلدان پر شمار مراجع بزرگ محسوب مي شد و شرعاًحق تخطي از فتواي مراجع را نداشت. ظهور سياسي علما در تاريخ معاصر ايران اوايلقرن 19 ميلادي باز گردد (جنگ ايران و روس و قتل گريبايدوف) روحانيت تنهاپناهگاه مردم در برابر ظلم و ستم حاكمان به شمار مي رفتند و مهم ترين عامل قدرتسياسي روحانيت پايگاه وسيع مردمي آنان بود.[1]
بی تردید نقش صفویان در گسترش تشیع واقتدار روحاانیت و ایجاد پیوند عمیق میان مردم و علما بواسطه ی پذیرش اندیشه ی سیاسی فقهایی نظیر کرکی و مقدس اردبیلی ، اجتناب ناپذیر است. زیرا در عهد صفویان دین پیوسته به دولت بود یا دست کم مدعای دینی داشت خصوصا اینکه صفویان بسیار شدید این اندیشه را در میان عالمان رواج دادند که وجود دولتی دور از نفوذ آنها مخالف دین و عقیده است.[2]
اما در عصر قاجاریه وضع اینگونه نبود البته در اویل قاجار، اقا محمد خان سیره ی صفویان را اتخاذ کرد ولی از طرفی درعهد فتحلی شاه که همزمان با گسترش زیاد صنعت غرب و در نتیجه حرص بی پایان غربی های برای ایجاد بازار فروش محصولات خود در غرب که نتیجه آن دخالت هر چه بیشتر در کشورهای شرقی از جمله نظیر ایران شد و از طرف دیگر هم خود کم تر بینی دربار و شیفتگی شاه به توسعه و پیشرفت غربی ها موجب شد تا حکومت قاجار زاویه ای مستقل با روحانیت اتخاذ کرده ، و از این رو حرکت دینی در عهد قاجار بدون حمایت دربار قاجار ادامه یافت و این شکاف به مرور زمان بیشتر می شد. فقها از همان اغاز روش مستقلی بدون حمایت از دربار را اتخاذ کرده بودند و پادشاهان قاجار نیز بخاطر عدم توجه به مصالح عامه و فساد دربار دراخذ رشوه از نمایندگان دول استعماری فاصله خود با روحانیت را بیشتر کرده که همین امر موجبات عقد قراردادهای استعماری نظیرتنباکو، رویتر،دارسی گشت.
كوشش هاي حكام قاجار به ويژه از دوران ناصرالدين شاه به بعد براين نوسازي ايران به شيوه غربي واكنش هاي نامساعدي در بين روحانيون برانگيخت. اززمان ناصرالدين شاه به بعد روابط ميان دربار و روحانيون رو به سردي گراييد. بي شك گسترش روابط با غرب يكي از دلايل آن بود. در اواخر عصر قاجار در واكنش به نفوذرو به گسترش تمدن مسيحي غرب و گرايش قاجار به نوسازي نوعي واكنش شيعي -ايراني براي پاسداري از سنت ها و فرهنگ و اقتصاد ملي در بين روحانيون شكل گرفتكه بعد ها به يكي از گرايش هاي اصلي ايدئولوژيك در كشور تبديل شد.[3]
اولین برخورد فقها با حکومت قاجار به ماجرای قرارداد رویتر بر میگردد که در آن امتیاز کشیدن راه اهن از بوشهر تا گیلان به انگلیسیان داده شد که این خیانت از سوی میرزا حسین خان مشیرالدوله بر ایرانیان تحمیل شد [4]. که قدرت نفوذ علما در این جریان برای اولین بار اقتدار قاجار را به چالش کشید.به موجب مفاد این قرارداد که برخی از آن به فروش ایران نام می برند استخراج تمام معادن ایران بغیر از طلا و نقره در اختیار شرکت انگلیسی قرار گرفت و انگلیسی ها در قبال متعهد به ساخت راه اهن در ایران شدند.ملا علی کنی از علمای تهران بعد از اطلاع از مفاد این قرارداد شاه را وادار به فسخ قرار داد می کند که در نتیجه چنین هم می شود.
این برخورد علما با قرارداد رویتر که در نتیجه خذف مشیردالدوله را بهمراه داشت قدرتنمایی روحانیون در مقابل حکومت را بخوبی نسشان میداد زیرا روحانیون بخاطر پایگاه قدرتمند در میان توده مردم ، حکومت را وادار به عقب نشینی می کردند.رابرت گراهام در این مورد می نویسسد:« رابرت گراهام در اين زمينه مينويسد: واقعيت آن است كه روحانيت شيعه در ايران در بين مردم زندگي كرده وارتباطات بسيار نزديك تري با آنان داشته و لذا از احساسات توده آگاهي بيشتري دارند.مسجد جزء لاينفك زندگي توده مردم و بازار است و بازار مركز زندگي عادي مردمزماني كه روحانيت با سياست هاي دولت مخالفت مي كند نظرات آنان داراي چنانمشروعيتي است كه حتي در سخت ترين شرايط استبدادي مورد توجه قرار مي گيرد. ازطرف ديگر، شبكه ارتباطي روحانيت و سيستم مسجد، قدرت تماس با همه اقشار مردم
را براي آنان فراهم مي كند».[5]
از سویی محبوبیت روزافزون فقهای شیعه بین مردم در ایجاد پایگاه مهم مردمی و از سویی دیگر ماهیت ضد استعماری حوزه های علمیه بخصوص اندیشه ولایت انتصابی فقها از سوی امام معصوم علیه السلام در عصر غیبت موجب دوائتلاف بزرگ ملی بنام ائتلاف تنباکو و مشروطیت گشت.
[1] عیوضی، محمد رحیم،انقلاب اسللامی و ریشه های تاریخی ان،ص61
[2] فواد ابراهیم، محمد باغستانی، گذری بر اندیشه سیاسی فقه شیعه – ولایت فقیه در عصر قاجاریه،مجله کاوشی نو در فقه،شماره 27و28، 1380
[3] عیوضی، محمد رحیم،انقلاب اسللامی و ریشه های تاریخی ان،ص62
[4] کسروی،احمد، تاریخ مشروطه ی ایران، بخش یکم، ص15
[5] محمدی منوچهر،مقایسه انقلاب اسلامی با انقلابهای روسیه و فرانسه، ص94