نیت، محور و شاکله رفتار انسان در اسلام

بسم الله الرحمن الرحیم
نیت، محور و شاکله رفتار انسان در اسلام
نیت و قصد در اسلام، به عنوان شاکله و پایه هر عملی محسوب می‌شود، چنانچه خدای سبحان می‌فرماید؛(قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَی شَاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَی سَبِیلاً).(۱) «بگو: هر کس بر حسب نیّت [و ساختار روانی و بدنی ]خود عمل می‌کند و پروردگار شما بهتر می‌داند چه کسی رهیافته تر است».با توجه به محتوای آیه شریفه‌، مى توان چنین نتیجه گرفت که؛ نسبتی که در عمل و نیت برقرار می‌شود، نقش تعیین کننده‌ای در موثریت و کیفیت ارزش عمل خواهد داشت. یعنی اگر قصد و نیت انسان در انجام یک کار، قصد تقرب به خداوند متعال باشد و تقرب به خدا باشدچنین عملی از ارزش بالایی برخوردار بوده و اثرات وضعی گسترده‌ای بهمراه خواهد داشت، اما اگر عمل برای غیر خدا باشد، بی ارزش بوده و اثر وضعی منفی به همراه خواهد داشت. درمصادر تشریع اعم از روایات نبوی و ائمه معصومی علیهم السلام از نیت به عنوان، محور موثر در ارزش گذاری بر عمل یاد شده است، چنانچه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید:(یُحشَرُ النّاسُ علی نِیّاتِهِم.).(٢)مردم مطابق نیّت‌های خود محشور می‌شوند. در واقع به تعبیری دیگر اعمال هر انسانی به عنوان ثمره نیت وی محسوب می‌شودو در عالم قىامت عمل انسان بر اساس نیتی که در دنیا داشته تاثىر متناسب خود را بر جاى خواهد گذاشت، امیرالمومنین علی علیه السلام می‌فرماید:(الأعمالُ ثِمارُ النِّیّاتِ.).(۳) اعمال ثمره ی نیت انسان می باشد.
امام صادق علیه السلام در بیان فضیلت نیت بر عمل می‌فرماید: (لنِّیَّةُ أفضَلُ مِن العَمَلِ، ألا و إنّ النِّیَّةَ هِیَ العَمَل ُثُمّ تلا قَولَهُ تعالی: «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ علی شاکِلَتِهِ» یَعنی علی نِیَّتِهِ.).۴.امام صادق علیه السلام فرمود: نیّت برتر از عمل است. بدانید که نیّت همان عمل است سپس آیه «بگو: هر کس فراخور خود، عمل می‌کند» را قرائت کرد، [و فرمود: ]یعنی بر پایه نیّت خود.
در بیان اهمیت نیت و مقدم بودن آن بر رفتار خارجی انسان باید گفت که؛ انسان از دو بعد و نشئه مادی و معنوی خلق شده است و نشئه معنوی یعنی روحانیا انسان، مقدم بر بعد مادی یعنی جسمانیت انسان است، صفات و اثرات بعد معنوی انسان بیشترین تاثیر رابر نفس انسان خواهد داشت و در صورت غالب بودن بعد معنوی و روحانی بر بعد جسمانی، انسان مسیر کمال را طی خواهد کرد و نیت نیز امری است که درروح انسان که درخی از روایات از روح تعبیر به قلب می‌شود، وجود دارد، در واقع قلب انسان محل تحقق نیت است و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:(إنّ اللّهَ تعالی لا یَنظُرُ إلی أجسامِکُم، و لا إلی أحسابِکُم، و لا إلی أموالِکُم، و لکن یَنظُرُ إلی قُلوبِکُم، فمَن کانَ لَهُ قَلبٌ صالِحٌ تَحَنَّنَ اللّهُ علَیهِ.).(۵) خداوند متعال نه به قیافه‌های شما نگاه می‌کند، نه به حسب و نسب شما و نه به دارایی هایتان، بلکه به دل‌های شما می‌نگرد. پس هر که دلی پاک و شایسته داشته باشد، خداوند بر او مهربانی و رحم می‌کند.
از مطالب فوق چنین نتیجه گرفته می‌شود که؛ اهمیت نیت در پذیرش اعمال به خاطر آن است که؛ اعمال آینه درون انسان می‌باشد، حسن سریره و خبث سریره در وجود انسان، در نیت وی تاثیر گذاشته، و در این صورت، نیت درکیفیت اعمال انسان اثری مستقیم خواهد گذاشت.
۱.سورة الاسراء: ٨٤.
٢.كنز العمال،ح٧٢٤٥.
۳.آمدی،عبدالواحد،غرر الحکم و دررالکلم، ح ۲۹۲.
۴.حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه،ج۱،ص۳۶/۵.
۵.ری شهری،محمد،میزان الحکمة،ج١٢،ص٥٠٤.