رهروان ولایت ـ نهاد خانواده یک نهاد اجتماعی است هرچند کوچک، ولی همواره این نهاد ریشه و بنیان اجتماعات بزرگتر است، به گونه‌ای که هر گونه رفتار و واکنش منفی یا مثبت در خانواده منجر به سوق دادن آن در جامعه می‌شود.
لذا اولین جا و نهادی که وظیفه پرورش و تربیت انسان‌ها را دارد، خانواده است.
آموزه‌های دینی نیز همواره به این نهاد اهتمام داشته، بطوریکه خانواده از منظر اسلام، نهادى مقدس، حركت آفرين، بستر تربيت و رشد، جايگاه پيشرفت مادى، معنوى و نمایانگر شكوفايى و بالندگى افراد است.
از این رو نقش مهارتهای زندگی در حفظ و نگهداری نهاد خانواده و جامعه بسیار پر اهمیت است. بطوریکه برای داشتن یک زندگی منطقی، سالم، هدفمند و انعطاف‌پذیر در برابر مشکلات و فراز و نشیب‌های آن، کسب مهارتهای زندگی، امری لازم و ضروری است.
امّا به راستی چرا امروزه با وجود آسایش رفاهی و راحتی بیشتر در زندگی، افراد زیادی هستند که در مواجهه با مشکل و ناملایمات زندگی از روش‌های نادرست و بعضا غریزی برای حل مشکلشان استفاده می‌کنند؟ بطوریکه همین افراد، در گذشته خود توسط والدین به شیوه تربیتی نادرست و غلط رشد کرده‌اند و با اذعان به این موضوع، باز با همان شیوه غلط والدینشان، با فرزندان خود رفتار می‌کنند؛ یعنی با وجود اشراف کامل به اشتباه بودن این شیوه تربیتی، هنوز بر سر فرزندان خود فریاد می‌کشند و با رفتاری نادرست و بیشتر برخاسته از طبیعت غریزه، با دیگران برخورد می‌کنند.
چه بسا، بتوان به صراحت گفت که فقدان آموزش لازم برای زندگی مسالمت آمیز، نقشه راهی است که بیشتر افراد، از آن غافل هستند.
دارا بودن مهارت و توانایی زندگی سالم، موجب می‌شود که رفتارهایی از انسان سر بزند که به او کمک می‌کند که در ارتباط با خودش، جامعه و دیگران مسئولانه رفتار کند و تصمیم‌گیری‌های درستی داشته باشد و در اثر آن، امنیت در جامعه پیدا می‌کند.
یکی از آن جاهایی که داشتن مهارتهای زندگی، می‌تواند نقش بسزایی ایفا کند، ازدواج است.
کارشناسان و مشاوران ازدواج معتقدند که ازدواج نیازمند سه صلاحیت اولیه ومهم است؛
1. صلاحیت ذاتی که با بلوغ جنسی به دست می‌آید.
2. آمادگی ذهنی و روحی برای ورود به زندگی مشترک.
3. صلاحیت مهارتی یا همان مهارتهای زندگی است که برای ورود به زندگی مشترک دارا بودن حداقل مهارتهای زندگی لازم و ضروری است.
توجه به این نکته ضروری است که در امر ازدواج، شرایط سنی برای ورود به زندگی مشترک، ملاک و معیار ازدواج نیست؛ بلکه همانطور که اشاره شد علاوه بر صلاحیت ذاتی و ذهنی و روحی، صلاحیت مهارتی یعنی؛ داشتن مهارتهای زندگی است که شرایط برای ورود به زندگی مشترک را مهیا می‌کند.
به عبارت دیگر؛ مهم این نیست که مثلا؛ آیا ازدواج برای دخترخانم 18 ساله، مناسب است یا خیر؛ بلکه مهم این است که آیا این دختر خانم، علاوه بر شرایط روحی و ذهنی، شرایط مهارتی را برای ورود به زندگی مشترک دارد یا خیر که البته این شرایط هم منوط به کسب مهارتهای زندگی است.
از این رو نداشتن مهارتهای زندگی در ازدواج موجب می‌شود که فرد قدرت تصمیم‌گیری درستی در انتخاب شریک زندگی نداشته باشد و با انتخاب اشتباه، موجب انحراف و اشتباه کشیده شدن ادامه مسیر زندگی خود می‌شود.
چه بسا، بتوان گفت که یکی از علل مهم افزایش آمار طلاق در عصر کنونی، نداشتن مهارتهای کافی زوجین در زندگی است که منجر به عدم درک متقابل نسبت به هم می‌شود.
لذا کسب مهارتهای زندگی برای فرزندان لازم و ضروری است تا در آینده با ورود به اجتماع کمتر دچار ناهنجاری‌‌های فردی و اجتماعی شوند. البته این وظیفه مهم در درجه اول به عهده والدین است که این مهارت‌ها را در فرزندان تقویت کنند.
امّا راه‌های مهم ارتقاء مهارتهای زندگی در فرزندان از سوی والدین چیست؟
1. لازم است والدین، به فرزندان نوجوان و جوان خود در خانه مسئولیت بدهند. مثلا اگر فرزند دختر باشد، خوب است که به او مسئولیت شستن ظروف آشپزخانه، درست کردن غذا، نگهداری از خواهر و برادر کوچکتر به او سپرده شود و اگر فرزند پسر جوانی است، خوب است برای مدتی ترغیب و تشویق به کار کردن در بیرون از خانه شود؛ زیرا در آن صورت این فرزند جوان علاوه بر یاد گرفتن حرفه، باعث مسئولیت پذیری بیشتر و بالا رفتن حس اعتماد به نفس در او می‌شود.
جالب است که در مناطقی که خانواده‌ها به صورت سنتی زندگی می‌کنند، والدین و خانواده‌ها معمولا به فرزندان خود اجازه استقلال و مسئولیت می‌دهند و آن‌ها را وابسته به خود و خانواده و رها نمی‌کنند، از این رو فرزندان به صورت تجربی مهارتهای زندگی را تا حدودی کسب می‌کنند.
پس با مسئولیت پذیر کردن فرزندان، می‌توان مهارت تصمیم گیری را در آن‌ها تقویت کرد و نوجوان آموزش می‌بیند که اولا؛ تصميم گيری چيست و چه اهميتي دارد. دوم اینکه؛ با انواع تصميم گيری آشنا شده و سوم؛ مراحل يك تصميم گيری را گام به گام تمرين می‌كند.
همچنین با مسئولیت پذیر کردن فرزندان می‌توان میزان اعتماد به نفس، صبر و بردباری آنان را در برابر مسائل زندگی ارتقاء داد. امام علی(علیهالسلام) در مورد صبر فرموده است: «کسی که بر مرکب صبر و بردباری سوار شد به میدان پیروزی خواهد رسید.» [1]
همانطور که اشاره شد، صبر و حوصله در همه امور زندگی و اجتماعی و در برابر مشکلات و ناملایمات، لازمه موفقیت و آرامش انسان است. نباید برای سریعتر انجام دادن کارهای زندگی و در امور اجتماعی عجول و شتاب زده عمل کرد. باید هر کاری را با صبر و حوصله و در مدت زمان کافی انجام داد، البته این به معنای تساهل و سهل انگاری نیست؛ بلکه صبر به معنای عملکرد حساب شده‌ای است که خارج از شتاب‌زدگی و سهل انگاری در امور است.
بنابراین، فردی که از کودکی با مشکلات و ناملایمات زندگی(در هر سن در حد پذیرش او) مواجه نشده و مهارتهای مقابله و حل مسأله را نیاموخته است، در بزرگسالی و موقعیت دشوار نیز قادر نخواهد بود که خویشتن‌داری کند.
صالح بن عُقْبة از امام موسی کاظم(علیهالسلام) نقل می‌کند که حضرت فرمود: «تُسْتَحَبُّ عَرَامَةُ الصَّبِیِّ فِی صِغَرِهِ لِیَكُونَ حَلِیماً فِی كِبَرِهِ ثُمَّ قَالَ مَا یَنْبَغِی أَنْ یَكُونَ إِلَّا هَكَذَا ؛ بهتر آن است که کودک را در همان سن پایین و قبل از ورود به جامعه با سختی‌ها و مشکلات اجتناب ناپذیر زندگی آشنا کنی تا وقتی بزرگ شد بتواند مشکلات زندگی را تحمل کند. سپس حضرت برای تاکید بیشتر فرمود: جز این شایسته نیست عمل شود.» [2]
2. لازم است مهارتهای ارتباطی فرزندان ارتقاء پیدا کند که این مهارت نیز با شرکت در کلاس‌های مدرسه، آموزشی و هنری و پیدا کردن دوست و ارتباط با آشنایان و اقوام ارتقاء پیدا می‌کند. هر چقدر میزان مهارت ارتباطی فرزند بالاتر باشد، میزان کم رویی، استرس، تنهایی و افسردگی او نیز کاهش پیدا می‌کند.
همچنین با کسب مهارتهای ارتباطی، مهارت همدلی و توانايی برقراری ارتباط موثر فرد نیز بالا می‌رود. مهارت همدلی عبارت است از فراگيری نحوه درك احساسات ديگران. در اين مهارت فرد یاد می‌گیرد كه چگونه احساسات افراد ديگر را در شرايط مختلف درك كند، تفاوت‌های فردی را بپذيرد و روابط بين فردی خود را با افراد مختلف بهبود دهد.
بنی آدم اعضای یکدیگرند ***** که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار ***** دگر عضوها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بی غمی ***** نشاید که نامت نهند آدمی
در نهایت مهارت ارتباطی، منجر به مهارت ارتباطی همسرانه می‌شود و فرد توانایی ارتباط درست با همسر خود را بدست می‌آورد.
3. مطالعه و شرکت در کلاس‌های مهارتهای زندگی، موجب تغییر دید و نگاه فرد به مسائل مختلف زندگی می‌شود و همچنین باعث می‌شود که فرد در شرایط مختلف زندگی، بهترین عملکرد را داشته باشد.
لذا اگر والدین خود مهارتهای کافی و لازم زندگی را نداشته باشند، نمی‌توانند این مهارت‌ها را به خوبی به فرزندانشان منتقل کنند. در چنین صورتی بهتر است که والدین و زوجین محترم جهت ارتقاء مهارتهای زندگی، در مراکز مشاوره و یا دوره‌های آموزش مهارتهای زندگی شرکت کنند.
البته نباید توهمی مانند اینکه؛ مراکز مشاوره برای کسانی است که مشکل دارند و من مشکلی در مهارتهای زندگی ندارم، برای والدین و زوجین ایجاد شود؛ بلکه چنین تفکر و توهمی آسیب زاست.
شرکت در جلسات و کلاس‌های مهارتهای زندگی برای زندگی بهتر و با کیفیت و یادآوری یک زندگی درست و دینی است. چه بسا، لازم باشد که هر زوجی قبل از ازدواج، این دوره‌ها را سپری کند.
همچنین ناگفته نماند که الزاما اینگونه نیست که افراد باید دچار مشکل شوند تا در این دوره‌ها و جلسات مشاوره‌ای شرکت کنند.
4. باورهای دینی و ارتباط معنوی با خدا هر چقدر بهبود پیدا کند و فرد از اعتقادات دینی راسخی برخوردار باشد، میزان آرامش او در زندگی نیز بنا به آموزه‌های قرآنی؛ «أَلا بِذِكرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ القُلُوبُ»[سوره رعد/28]، بیشتر می‌شود و از آن طرف میزان اضطراب، استرس، تنهایی و افسردگی فرد کاهش پیدا می‌کند.
براساس تحقيقاتی که به عمل آمده است، انگاره‌هاى دينى نقش مؤثرى در تسكين دردهاى روحى، كاهش اضطراب و تحمل فشارهاى روانى دارند و افراد مذهبى از ناراحتى روانى بسيار كمترى رنج مى‌برند. [3]
همچنین از نگاه و منظر دينى، هیچ گاه انسان تنها نيست؛ بلكه همواره در آغوش پر مهر خدای متعال است كه تنها از سر لطف و مهربانى، او را آفريده و لحظه به لحظه خير و رحمت بى انتهايش را به روی او سايه انداخته است، بی آنكه خود چیزی از اين مهر بيكران نصيبش گردد.
از این رو از یاد بردن و فراموشی خدای متعال نیز موجب تزلزل و احساس تنهایی فرد در رفع مشکلات و بالتبع باعث اضطراب او می‌گردد، امّا ارتباط با خدا و توکل به او، این اضطراب را به آرامش مبدل می‌سازد. لذا در آیه‌ی مذکور، مؤمنان، دلشان به یاد خداوند متعال گرم و آرام است؛ چون به او ایمان و توکل دارند، می‌دانند از کجا آمده و به کجا می‌روند و چگونه باید بروند.
از کجا آمده‌‍ام آمدنم بهر چه بود ***** به کجا می‌روم آخر ننمایی وطنم
پس دو عنصر؛ «یاد» و «توکل» مستمر باعث می‌شود که فرد در برابر ناملایمات و نوسانات زندگی دچار تزلزل و اضطراب نشود. بگونه‌ای که نه با ثروت زیاد، خوشحال، مغرور و ظالم می‌شود و نه با فقر، نگران، مضطرب و ترسان می‌شود و نه با جوانی و سلامتی فریفته می‌شود و نه با پیری و سالخوردگی دچار یأس و ناامیدی و از دست دادن نشاط زندگی می‌شود؛ بلکه با یاد و ارتباط با خدا همیشه ثابت قدم، مطمئن، استوار، با نشاط و پویا بوده و خواهد بود.
5. رفتار و اخلاق والدین نیز در کسب مهارتهای زندگی فرزندان تاثیر گذار است، بطوریکه همواره رفتار و اخلاق والدین الگوی خواسته یا ناخواسته فرزندان می‌شود و در شخصیت آنان بسیار تاثیرگذار است.
امّا در میان این 5 راهکاری که جهت ارتقاء مهارتهای زندگی فرزندان ارائه شد، لازم است که بیشترین سرمایه گذاری، روی تقویت باورهای دینی فرزندان گذاشته شود. گر چه تقویت باورهای دینی به تنهایی کافی نبوده و لازم است نسبت به دیگر مهارت‌ها نیز توجه خاصی شود، ولی از آنجایی که دین اسلام، مجموعه کاملی از دستورالعمل‌های زندگی است که از سوی خدای حکیم که آفریننده این جهان و انسان و آشنا به مسیر هدایت و سعادت است عرضه شده است، لذا دین اسلام علاوه بر اینکه تمام مهارتهای لازم و ضروری زندگی را داراست، بهترین و صحیح‌ترین مسیر را نیز معرفی می‌کند؛ «إِنَّ هَـذَا الْقُرْآنَ يِهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ؛ حقّا كه اين قرآن (جامعه انسانى را) به پايدارترين و استوارترين طريق و آيين هدايت می‌كند.» [سوره اسراء/9]
از این رو با آموزش دادن این مهارت‌ها و پایبندی فرزندان به باورهای دینی می‌توان به جای ماهی دادن، ماهیگیری را به آنان آموزش داد و آنان را به بهترین سمت هدایت کرد.
نکته پایانی
تمام آنچه که دراین یادداشت گفته شد، اشاره به برخی از مهارت‌ها و توانایی‌ها در زندگی بود که اگر هر فردی بخواهد موفقیت و پیروزی را در زندگی کسب کند و در اجتماع سربلند باشد، لازم است این مهارت‌ها و توانایی‌ها را در خود عملی و تقویت کند و در اثر ارتقاء همین مهارتهای زندگی، امنیت اجتماعی فرد نیز ارتقاء پیدا می‌کند؛ زیرا جامعه را افراد، افکار و عملکردهای آنان تشکیل داده و موفقیت را برای جامعه به ارمغان می‌آورند.
منبع:
[1]. بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۷۹.
[2]. الكافي، كلينى، ج11، ص 453.
[3]. اسلام و بهداشت روان، ج 2، ص. 245.