در تقويت اراده عوامل متعدّدى تأثير گزار هستند كه بايد رعايت شده و با عواملى كه موجب ضعف اراده می شود مبارزه گردد:
1- اصل مقاومت:
اولين اصلى كه بايد رعايت شود، اصل مقاومت است كه روان شناسان از آن به عنوان «اصل تسليم ناپذيرى» ياد می كنند. معناى مقاومت آن است كه انسان در برابر شكستها و ناكامی ها ایستادگی كند؛ زيرا برخى از شكستها زمينه پيروی هاى بزرگ را فراهم می كند. يكى از نويسندگان می نويسد: هرگاه برايتان مسئلهاى پيش آيد كه به نظر بسيار مشكل، نا اميد كننده و غير قابل حل می رسد، آنچه شما را تا حصول پيروزى يارى خواهد كرد، اصل "تسليم ناپذيرى" است.(1)
2- اميد داشتن:
دومين اصلى كه نقش بنيادى در تقويت اراده دارد، اميدوارى است. انسان بايد در زندگى با اميد زندگى نمايد. يأس و نا اميدى انسان را از رسيدن به هدف باز داشته و روند زندگى را دچار مشكل می كند. آن دسته از بزرگان كه قله هاى موفقيت را كسب نمودند، اميد به زندگى داشتند. از سوى ديگر برخى كه در زندگى موفق نبودند، معمولاً نا اميد بوده و يأس در زندگى آنها بوده است. "فيلس سيمولك" می نويسد: "به كار بردن و نگارش كلمات منفى، ويرانگر و مخرّب است. اين كلمات قفل هايى هستند كه بر درهاى ورودىِ هر راه حلى زده می شود تا ما را براى شكست آماده كند. بر عكس كلمه "آرى" هيجان می آورد و تحرك می بخشد...".(2)
3- مبارزه با عادت ناپسند:
يكى از عوامل مهم تقويت اراده، مبارزه با عادتهاى بد و ناپسند است؛ از اين رو بايد سعى شود با هواهاى نفسانى (كه انسان را به اعمال ناپسند می كشاند) مبارزه شده و از عادات ناپسند جلوگيرى گردد.
"ويليام جيمز" روانشناس معروف می گويد: «يك نه گفتن به عادت بد موجب می شود شخص براى مدّتى تجديد قوا كند و بدين وسيله ضعف ارادة خود را به تدريج بر طرف سازد».(3)
در اسلام نيز به مبارزه عليه هواهاى نفسانى كه زمينه هاى عادت بد را فراهم می كند، تشویق شده است. پيامبر (ص) می فرمايد:«الشّديد من غلب نفسه؛(4) كسى قوى و با اراده است كه بر هواى نفس چيره شود».
4 -تلقين به داشتن اراده قوى:
يكى از عوامل مهم تقويت اراده، تلقين كردن است. انسان بايد اين گونه باور داشته باشد كه «من می توانم بر مشكلات پيروز شوم. من می توانم در امتحان موفق شوم. من اراده قوى و پولادين دارم».
در اين خصوص سخنى از ناپلئون شنيدنى است: "بايد كلمه "نمی شود" از قاموس زندگى و از لغت محو گردد و از شنيدن واژههاى "نمی شود، نمىتوانم و نمی دانستم" نبايد استفاده كرد...".(5)
5- داشتن هدف روشن:
متأسفانه آن عدّه كه دچار ضعف اراده می یشوند و از فعاليتهاى موفقيّت آميز دست بر می دارند، آنانى هستند كه هدف معيّن و تعريف شده ندارند. اينان فعاليتهاى خويش را نيمه كاره رها م كنند. براى تقويت اراده بايد اهداف معيّن داشت.
6- تمرين تمركز حواس:
تمرين تمركز حواس يكى از راههاى تقويت اراده است. براى تمركز حواس بايد نظم و انضباط در همة امور زندگى ايجاد كرده و با برنامه ريزى فعاليتهاى خويش را پيش برد.
7- انجام وظايف الهى:
يكى از عوامل مهم تقويت اراده، انجام وظايف الهى و حاضر دانستن خداوند در همه صحنه هاى زندگى است. نماز را اوّل وقت خواندن، مقررّات الهى را رعايت نمودن، دوری از گناه، هر كدام مهمترين عامل تقويت اراده به شمار می آيد. كسى كه روزه می گيرد، با تمام هوسها و رذايل اخلاقى مبارزه می كند. كسى كه به عبادت خداوند می پردازد، آرامش روانى پيدا می كند. آرامش روانى مؤثرترين عامل تقويت اراده است. يكى از بزرگان می گويد: «خداوند بزرگترين گنج آرامش من است. من ديگر شتاب نخواهم كرد. او به من فرمان داده است كه گاهى بايستم و آرام باشم...».(6)
8- اعتماد به نفس:
خودباورى نيز عامل مهم تقويت اراده است. اگر انسان استعداد و قابليتهاى خويش را بشناسد و باور كند كه توان انجام خيلى از چيزها را دارد، در تصميم گيرى خويش دچار مشكل نمی شود.
9- بهره گيرى از سرگذشت انسانهاى با اراده:
خواندن سرگذشت انسانهاى با اراده، عامل تعيين كنندهاى در تقويت اراده است.
خواندن زندگینامه انسانهاى با اراده موجب می شود كه آدمی در برابر عواملى كه موجب ضعف اراده می شود، مقاومت نموده و عوامل تقويت اراده را تجربه كند، مثلاً يكى از عوامل موفقيت «پشتكار» است.
علامه امينى (ره) صاحب كتاب ارزشمند الغدير جهت تدوين اين كتاب به كشورهاى مختلف سفر كرد. يكى از سفرهاى وى به هندوستان حدود شش ماه طول كشيد. پس از بازگشت از هند پرسيدند: هواى هندوستان چگونه بود؟ وى پس از اندكى تفكر پاسخ داد: به دليل اين كه همواره سرگرم مطالعه بودم، نفهميدم هواى آن جا در اين مدّت چگونه بود!
مفسر كبير قرآن، علامه طباطبايى، نمونهاى از افراد با اراده و مصمم است. او در پنج سالگى مادر و در نه سالگى، پدرشان را از دست می دهند و راه معاش ايشان و برادرشان از كودكى، منحصر به زمين زراعتى در قريه شاه آباد تبريز بوده است.
علامه طباطبايى به علت تنگدستى ناچار می شود از نجف اشرف به ايران مراجعت نمايند و ده سال در همان قريه به كشاورزى اشتغال ورزند.(7) با اين وصف ايشان با تلاش پيگير توانست تفسيرى به رشته تحرير درآورد كه به جامعيت آن، تفسيرى يافت نمی شود.
در كتاب رمز پيروزى مردان بزرگ از آيت الله جعفر سبحانى و سيماى فرزانگان از رضا مختارى داستانهاى زيادى از بزرگان نقل شده است.
توصيههاى كاربردى براى تقويت اراده :
1 - پيش از انجام هر كارى به جنبه ها و آثار مثبت و منفى آن توجه كنيد، زيرا با آگاهى از زيانها يا منافع، انگيزه براى ترك يا انجام كار بيشتر می شود و به طور طبيعى اراده قوى می گردد.
2 - همواره سعى كنيد با خواسته هاى نفسانى و عادتهاى ناپسند مبارزه كنيد.
3 - همواره سعى كنيد نماز خود را اوّل وقت بخوانيد، حتى اگر مشغول نوشتن مطالبى باشيد كه فقط چند سطر يا كلمهاى از آن باقى مانده باشد يا با كسى مشغول صحبت كردن هستيد، آن را رها كنيد و خواسته و ميل درونى خود را فداى اراده الهی سازيد. انجام تكاليف و عباداتى همچون نماز در اوّل وقت و روزه و حج و جهاد و صدقه و انفاق مالى، باعث تقويت اراده مىگردند.
4 - همواره در مقابل سختی ها و ناملايمات زندگى (كار و تحصيل و غيره) بردبار باشيد و استقامت به خرج دهيد.
5 - سعى كنيد هر روز، در وقت معيّنى مثلاً صبحها، دقايقى را به ورزش و نرمش اختصاص دهيد.
6 - نفس انسان، مخصوصا جوانان به خواب پس از نماز صبح تمايل دارد. جهت تقويت اراده با اين ميل نفسانى مبارزه كنيد.
7 - كارى را كه شروع كرديد، با حوصله و دقت به پايان برسانيد و از رها كردن يا سر هم بندى آن بپرهيزيد.
8 - با رعايت بند اوّل اين توصيه و مشورت با ديگران، در تصميم گيری ها سرعت عمل داشته باشید. از وسواس و دودلى و امروز و فردا كردن دورى كنيد.
9 - فكر خود را همزمان به چند كار مشغول نكنيد. سعى كنيد همواره توجه شما به يك كار معطوف گردد.
10 - تدبير، نظم و انضباط را در همه امور زندگى خود جارى سازيد. با برنامه ريزى دقيق و منطقى، كارهاى خود را پيش ببريد. در برنامهريزى جايى براى انعطاف و جايگزين كردن امورِ غير قابل پيش بينى بگذاريد.
زمان غذا خوردن، استراحت و خوابيدن، مطالعه و تفريح نمودن روى برنامه باشد. تجربه نشان داده افرادى كه كتاب، لباس يا وسايل شخصى خود را در جاى منظمى نمی گذارند يا به وضع لباس و كفش و ظاهر خود توجه ندارند، به تدريج در عرصه هاى مهم زندگى نمىتوانند تصميم جدى بگيرند. اگر چنين وصفى در شما است، آن را تغيير دهيد.
11- سعى كنيد در همه كارها به ويژه امور تحصيلى، تمركز حواس پيدا كنيد و از طريق تمركز حواس، اراده خود را تقويت نماييد.
پى نوشتها:
1. وجيهه آذرمى، معجزه اراده، ص 15.
2. همان، ص 17 - 18.
3. راز كاميابی ها، ص 149.
4. وسائل الشيعه، ج 11، ص 123.
5. جعفر سبحانى، راز موفقيت مردان بزرگ، ص 99.
6. معجزه اراده، ص 46.
7. - علامه حسينى تهرانى، ص تابان، ص 39.