در لسان علما به پیروی از قرآن، مسئله ای است با عنوان «أشراط السّاعۀ» که مقصود از آن علایم و نشانه های رستاخیز است. علایم رستاخیز به دو نوع تقسیم می شوند:
1. حوادثی که پیش از وقوع قیامت و قبل از به هم خوردن نظام آفرینش در حالی که انسانها در روی زمین زندگی می کنند، رخ می دهد و کلمه أشراط غالباً به این قسم رخدادها اطلاق می شود.
2. رخدادهایی که مایۀ به هم خوردن نظام آفرینش می گردد که بیشتر آنها در سوره های تکویر، انشقاق و انفطار و زلزال وارد شده است.
ما در این مقاله به بیان این دو قسم از أشراط السّاعۀ می پردازیم.
تعریف
«شَرَط» به معنای نشانه و جمع آن «أشراط» می باشد و أشراط ساعت، یعنی: نشانه های قیامت. 1
مراد از اشراط ساعت، علایم و نشانه هایی است که از نزدیک بودن قیامت خبر می دهد.
این تعبیر از قرآن گرفته شده است؛ آنجا که می فرماید: (فَقَد جَاءَ أشرَاطُهَا)؛ 2 «هر آینه نشانه های قیامت آشکار شده است.»
بخشی از این نشانه ها در قرآن کریم و برخی دیگر در احادیث معصومین علیهم السلام آمده است و ما به اختصار هر دو را بررسی می کنیم.
نشانه های قیامت در قرآن
در قرآن کریم حوادثی به عنوان نشانه های قیامت ذکر شده که دلالت برخی از آنها صریح و روشن است، امّا دلالت برخی دیگر در آن حد از وضوح نیست. این نشانه ها عبارتند از:
1. بعثت پیامبر گرامی اسلام
خدای سبحان می فرماید: (فَهَل یَنظُرُونَ إلاَّ السَّاعَةَ أن تَأتِیَهُم بَغتَةً فَقَد جَاءَ أشرَاطُهَا فَأنَّی لَهُم إذَا جَاءَتهُم ذِکرَاهُم)؛ 3 «آیا آنها [کافران] جز این انتظاری دارند که قیامت ناگهان فرا رسد [آن گاه ایمان آورند]، در حالی که هم اکنون نشانه های آن آمده است؛ اما هنگامی که بیاید تذکّر [و ایمان] آنها سودی نخواهد داشت.»
این آیه در مقام نکوهش مشرکان می گوید: آنها ایمان نمی آورند و تنها منتظر آنند که به ناگاه قیامت فرا رسد تا ایمان آورند؛ لکن ایمان آوردن در آن هنگام، سودی نبخشد و آنگاه که قیامت به ناگاه برپا شود، مجالی برای تذکّر، پند گرفتن و حرکت به سوی خدا وجود نخواهد داشت. مشرکان باید بدانند که قیامت گرچه برپا نشده، ولی نشانه ها و علایمش فرا رسیده و بر آنان است که پند گیرند.
«بسیاری معتقدند منظور از «أشراطها» در آیۀ مورد بحث، بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله است، به شهادت حدیثی از خود آن حضرت که می فرماید: «يَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِينَ إِنَّمَا بُعِثْتُ أَنَا وَ السَّاعَةُ كَهَاتَيْنِ قَالَ ثُمَّ ضَمَّ السَّبَّاحَتَيْنِ؛4 ای مسلمانان بعثت من با قیامت مانند این دو انگشتم توأم است و سپس دو انگشت سبّابۀ خود را کنار هم قرار داد.»
بعضی مسئلۀ «شقّ القمر» و پاره ای دیگر از حوادث عصر پیامبر صلی الله علیه وآله را نیز جزء "اشراط السّاعة" شمرده اند.» 5
2. متلاشی شدن سدّ و خروج یأجوج و مأجوج
در قرآن کریم آمده است: ذوالقرنین در مسیر حرکت خود به قومی رسید که از او خواستند برایشان سدّی بسازد تا مانع از هجوم آوردن اقوام وحشی یأجوج و مأجوج بر آنان شود. ذو القرنین باتلاش فراوان به وسیلۀ پاره های آهن، ساختن سدّ را، میان دو کوهی که در مسیر حرکت یأجوج و مأجوج قرار داشت، آغاز کرد و سرانجام آن را به اتمام رسانید و پس از ساخت سدّ چنین گفت:
(هَذَا رَحمَةً مِن رَبِّی فَإذَا جَاءَ وَعدَ رَبِّی جَعَلَهُم دَکَّاءَ وَکَانَ وَعدُ رَبِّی حَقَّاً)؛ 6 «این از رحمت پروردگار من است، اما هنگامی که وعدۀ پروردگارم فرا رسد، آن را درهم می کوبد و وعدۀ پروردگارم حق است.»
3. پدیدار شدن دود در آسمان
یکی دیگر از نشانه های رستاخیز، پدیدار شدن دود در آسمان است؛ قرآن کریم پیرامون این نشانه می فرماید: (فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتِي السَّماءُ بِدُخانٍ مُبينٍ * يَغْشَى النَّاسَ هذا عَذابٌ أَليمٌ * رَبَّنَا اكْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ)؛ 7 «منتظر روزی باش که آسمان دود آشکاری پدید آورد و همۀ مردم را فرا می گیرد. این عذاب دردناکی است. [می گویند:] پروردگارا! این عذاب را از ما برطرف کن که ایمان آورندگانیم.»
علاّمه طباطبایی رحمه الله می فرماید: «بعضی گفته اند: دخان مذکور در این آیه از علامتهای قیامت است که هنوز محقّق نشده، و قبل از قیام قیامت محقّق می شود. و دود در گوشهای مردم داخل می شود، به طوری که سرهایشان مانند سر گوسفند بریان می گردد، امّا مؤمنین تنها دچار زکام می شوند، و زمین تمامیش مانند خانه ای بدون روزنه می شود که در آن آتش افروخته و دود به راه انداخته باشند. زمین چهل روز چنین حالتی به خود می گیرد.» 8
4. نزول مسیح
از دیگر نشانه های رستاخیز، نزول حضرت مسیحعلیه السلام است. قرآن کریم به این نکته اشاره دارد و می فرماید: (وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقيمٌ)؛ 9 «او نشانه بر روز قیامت است. [نزول عیسی گواه نزدیکی رستاخیز است]، هرگز در آن تردید نکنید و از من پیروی کنید که این راه مستقیم است.»
در تفسیر مجمع البیان آمده که: نزول حضرت عیسیعلیه السلام ـ در دوران رجعت ـ جزء نشانه های قیامت است که به وسیله آن فهمیده می شود ساعت قیامت نزدیک است. 10
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله نیز در روایتی می فرماید: «فَيَنْزِلُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ فَيَقُولُ أَمِيرُهُمْ الْمَهْدِی تَعَالَ صَلِّ بِنَا فَيَقُولُ أَلَا إِنَّ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ أُمَرَاءُ تَكْرِمَةَ اللَّهِ لِهَذِهِ الْأُمَّة؛11 پس عیسی بن مریم فرود آید و گوید امیر خلایق که مهدی است بیا و بر ما نماز بگذار، به درستی که برخی از شما بر برخی دیگر امیر هستید و این لطف خداوند در حق این امت است.»
5. بیرون آوردن جنبنده ای از زمین
آنچه از آیات قرآن کریم و برخی روایات به دست می آید، این است که یکی دیگر از نشانه های رستاخیز، بیرون آمدن جنبنده ای از زمین است؛ چنانچه خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: (وَإذَا وَقَعَ القَولُ عَلَیهِم أخرَجنَا لَهُم دَابَّةً مِنَ الأرضِ تُکَلِّمُهُم أنَّ النَّاسَ کَانُوا بِآیَاتِنَا لاَ یُوقِنُونَ)؛ 12 «هنگامی که فرمان عذاب آنها رسد [و در آستانۀ رستاخیز قرار گیرند]، جنبنده ای را از زمین برای آنها خارج می کنیم که با آنها تکلّم می کند و می گوید: مردم به آیات ما ایمان نمی آورند.»
در تفسیر مجمع البیان آمده است: «یکی از نشانه های قیامت همین است. گفته اند: هیچ مؤمنی و منافقی نمی ماند، مگر اینکه از این جنبنده مطلع می شود. شبی بیرون می آید که مردم به سوی مِنی می روند.
برخی گفته اند: این جنبنده هنگامی خارج می شود که کار آنها به جایی رسد که هیچ یک از آنها رستگار نشوند.
برخی گفته اند: در وقتی که قیامت نزدیک شده و عذاب آنها را فرا گیرد.
از امام صادق علیه السلام روایت شده که مردی به عمار یاسر گفت: آیه ای در کتاب خدا قلبم را فاسد کرده است. عمار پرسید: کدام آیه؟ گفت: این آیه: (أخرَجنَا لَهُم دَابََّةً) مقصود از دابّۀ زمین چیست؟ عمار گفت: به خدا نمی نشینم و نمی خورم و نمی نوشم تا به تو نشان دهم. عمّار با آن مرد نزد علی علیه السلام آمد. حضرت مشغول خوردن خرما و سرشیر بود؛ فرمود: بیا. عمار نشست و با حضرت مشغول خوردن شد. آن مرد تعجّب کرد. وقتی که عمار برخاست، آن مرد گفت: سبحان الله! تو قسم خوردی که نخوری و ننوشی مگر اینکه آن دابّه را به من نشان دهی. عمار گفت: اگر عقل داری به تو نشان دادم.» 13
از نشانه های قیامت تضییع نماز، پیروی از شهوات، تمایل به هواپرستی، گرامی داشتن ثروتمندان، فروختن دین به دنیا است، و در این هنگام است که قلب مؤمن در درونش آب می شود، آن چنان که نمک در آب، از این همه زشتیها که می بیند و توانایی بر تغییر آن ندارد
نشانه های قیامت در روایات
در موضوع نشانه های قیامت، روایات متعددی نقل شده است که پرداختن به آنها مجال وسیع تری را می طلبد؛ لکن در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود:
1. از خذیفة بن اسید غفاری نقل شده است که گفت: در حال گفتگو بودیم که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله ما را دید، و فرمود: دربارۀ چه گفتگو می کنید؟ گفتیم: دربارۀ قیامت. آن حضرت فرمود: «إِنَّكُمْ لَا تَرَوْنَ السَّاعَةَ حَتَّى تَرَوْا قَبْلَهَا عَشْرَ آيَاتٍ طُلُوعَ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا وَ الدَّجَّالَ وَ دَابَّةَ الْأَرْضِ وَ ثَلَاثَةَ خُسُوفٍ تَكُونُ فِي الْأَرْضِ خَسْفٌ بِالْمَشْرِقِ وَ خَسْفٌ بِالْمَغْرِبِ وَ خَسْفٌ بِجَزِيرَةِ الْعَرَبِ وَ خُرُوجَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ * وَ خُرُوجَ يَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ وَ تَكُونُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ نَارٌ تَخْرُجُ مِنَ الْيَمَنِ مِنْ قَعْرِ الْأَرْضِ لَا تَدَعُ خَلْفَهَا أَحَداً تَسُوقُ النَّاسَ إِلَى الْمَحْشَرِ؛14 شما قیامت را نمی بینید مگر آنکه پیش از آن ده نشانه ببینید: طلوع خورشید از مغرب، دجال، جنبنده، و سه فرو رفتگی در زمین، یکی در مشرق و یکی در مغرب و یکی هم در جزیرة العرب و خروج عیسی بن مریم و یأجوج و مأجوج و در آخرالزّمان آتش از سوی یمن از قعر زمین خارج می شود تا هیچ کس را پشت سرخود نمی گذارد و مردم را به سوی محشر سوق می دهد.»
معنای دابۀ الأرض:
در اینکه یکی از نشانه های آخر الزمان، خروج «دابۀ الارض» است در نزد علمای شیعه و سنّی اختلافی نیست؛ لکن در ماهیت آن اختلاف است؛ برخی بر این باورند که لفظ «دابۀ» به «حیوان» اشاره دارد، اما این قول صحیح نیست و معنای صحیح آن این است که مراد از «دابۀ»، انسان است؛ چنانچه خداوند در قرآن کریم می فرماید: (وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كانُوا بِآياتِنا لا يُوقِنُونَ)؛ 15 «هنگامی که فرمان عذاب آنها رسد [در آستانۀ رستاخیز قرار گیرند]، جنبنده ای را از زمین برای آنها خارج می کنیم که با آنان تکلّم می کند [و می گوید] که مردم به آیات ما ایمان نمی آورند.»
با توجه به این آیه و قرینۀ لفظ «تکلّمهُم» معلوم می شود مراد از «دابۀ» انسان است نه حیوان، چرا که با مردم سخن می گوید و سخن گفتن، با حیوان تناسبی ندارد. مؤید این مطلب روایتی از امام صادق علیه السلام است در پاسخ به فردی که گفت: عامۀ مردم لفظ «تکلّمهُم» را به معنای «جَرح» می دانند! و امام علیه السلام فرمودند: «كَلَّمَهُمُ اللَّهُ فِي نَارِ جَهَنَّمَ إِنَّمَا هُوَ تُكَلِّمُهُمْ مِنَ الْكَلَامِ وَ الدَّلِيلُ عَلَى أَنَّ هَذَا فِي الرَّجْعَةِ قَوْلُهُ: (وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآياتِنا فَهُمْ يُوزَعُونَ16 )؛17 سخن گوید با آنها (کسانی که لفظ «تکلّم» را به معنای «جرح» حمل کرده اند) خداوند در جهنم (آنها را به آتش بیندازد)؛ به درستی که تکلّم از کلام است و دلیل بر آن، کلام خداوند متعال است که می فرماید: (به خاطر آور) روزی را که ما از هر امتی، گروهی را از کسانی که آیات ما را تکذیب می کردند، محشور کنیم؛ و آنها را نگه داریم تا به یکدیگر ملحق شوند!»
بنابراین مراد از «دابۀ الأرض»، انسان است؛ اما در اینکه این انسان چه کسی است، روایات مختلفی وجود دارد و پرداختن به آنها بحث مستقلی را می طلبد.
2. ابن عباس از پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله در داستان حجّة الوداع نقل کرده، می گوید: با پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله در «حجّة الوداع» بودیم. حضرت، حلقۀ در خانۀ کعبه را گرفت و رو به ما کرده، فرمود: «آیا شما را از "اشراط الساعة" آگاه کنم؟» و سلمان در آن روز از همه به پیامبر صلی الله علیه وآله نزدیک تر بود و عرض کرد: «آری، ای رسول خدا.» آن حضرت صلی الله علیه وآله فرمود: «از نشانه های قیامت تضییع نماز، پیروی از شهوات، تمایل به هواپرستی، گرامی داشتن ثروتمندان، فروختن دین به دنیا است، و در این هنگام است که قلب مؤمن در درونش آب می شود، آن چنان که نمک در آب، از این همه زشتیها که می بیند و توانایی بر تغییر آن ندارد.» سلمان گفت: آیا چنین امری واقع می شود ای رسول خدا؟
فرمود: «آری، سوگند به آن کس که جانم به دست او است، ای سلمان! در آن زمان زمامدارانی ظالم، وزرایی فاسق، کارشناسانی ستمگر، و امنایی خائن بر مردم حکومت می کنند. در آن هنگام زشتیها زیبا، و زیباییها زشت می شود، امانت به خیانتکار سپرده می شود، و امانتدار خیانت می کند، دروغگو را تصدیق می کنند و راستگو را تکذیب. در آن روز حکومت به دست زنان، و مشورت با بردگان خواهد بود، کودکان بر منابر می نشینند، و دروغ، ظرافت، و زکات، غرامت، و بیت المال، غنیمت محسوب می شود... .» 18
نوع دوم از نشانه های قیامت
چنانکه پیش از این گفتیم خداوند در مورد نشانه های وقوع قیامت به تفصیل در قرآن سخن گفته است. از دیدگاه قرآن مجموعۀ جهان آفرینش اجل معیّنی دارد و طبعاً پس از سپری شدن آن، عمر جهان نیز سپری می شود و مرحلۀ نوینی از آفرینش آغاز می شود. پیش از شروع این مرحلۀ جدید از حیات، نظام آفرینش به هم خورده، تبدیل به نظامی نوین متناسب با حیات مذکور می شود.
پی نوشت:
1) المفردات فی غریب القرآن، حسین بن راغب اصفهانی، دار العلم الدار الشامیه، 1412 ق ص450.
2) محمد/ 18.
3) همان.
4) بحارالانوار، علامه مجلسی، مؤسسۀ الوفاء، بیروت، 1404 ق، ج2، ص262.
5) ر. ک: تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، دارالکتب الاسلامیه، 1374ش، ج 21، ص 449.
6) کهف/ 98.
7) دخان/ 10 ـ 12.
8) المیزان فی تفسیر القرآن، سیّد محمّدحسین طباطبایی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1417 ق، ج 18، ص 137؛ الدرّ المنثور، جلال الدین سیوطی، کتابخانۀ آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1404 ق، ج 6، ص 28.
9) زخرف/61.
10) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372ش، ج9، ص65.
11) کشف الغمۀ فی معرفۀ الأئمۀ، علی بن عیسی اربلی، نشر بنی هاشمی، تبریز، چاپ اول، 1381ق، ج2، ص484.
12) نمل/82.
13) ر. ک: مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، ج18، ص14.
14) خصال، شیخ صدوق، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1362ش، چاپ اول، ج2، ص175.
15) نمل/82.
16) نمل/83.
17) بحارالانوار، علامه مجلسی، ج53، ص53.
18) ر. ک، منشور جاوید، منشور جاوید، جعفر سبحانی، مؤسّسۀ سید الشهداء، تهران، 1369ش، ج 9، ص 255.
ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره 146.
منبع: سایت ذی طوی