چکیده: راهکاری که می توان پیشنهاد داد برای رونق و پویایی مساجد را در یک نگاه کلان است یعنی برنامه مسئولین فرهنگی جامعه دانست و در مرحله ی بعد تغییر برنامه و رویکرد خود مساجد بوده و یکی از موثرترین این امر نیز را می توان به نقش روحانی و هیئت امنای مساجد معرفی و قائل بود که این سه راهکار را می‌توان برای پویایی مساجد معرفی کرد.
مسجد یکی از مکان‌های مقدس و مورد احترام مسلمانان است و احترام و ارزش گذاری روی آن بخاطر آیات و روایات بسیاری است که از قرآن و معصومین (علیهم السلام) بما رسیده است.
خداوند در سوره‌ی بقره در مورد جایگاه مسجد می‌فرماید:
«وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْکَرَ فيهَا اسْمُهُ وَ سَعي في خَرابِها أُولئِکَ ما کانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظيمٌ [بقره/114] کیست ستمکارتر از آن کس که از بردن نام خدا در مساجد او جلوگیری کرد و سعی در ویرانی آنها کرد؟! شایسته نیست آنان، جز با ترس و وحشت، وارد این (کانونهای عبادت) شوند. بهره آنها در دنیا (فقط) رسوایی است و در سرای دیگر، عذاب عظیم (الهی)!».
در تفسیر این آیه چنین گفته شده است:
«مگر جز اين است كه غرائز و قواى حيوانى در آدمى منشأ هر ستم و تجاوز است؟ تنها محيطى كه اين غرائز را محدود و وجدان حق جويى و عدالت خواهى را بيدار و فعال می‌کند، همان محيط هايى است كه به نام خدا و حق و عدل برپا گشته و به نام مسجد كه محل سجده براى خدا و اخضاع سركشىهاست، ناميده شده است. اگر خودبينى و امتيازجويى آدمى و صورت ها و انديشههاى ناشى از آن در حريم مساجد راه يافت، صورت و معناى خدايى مسجد را ويران مىكند و ظاهر آن را از رونق مىاندازد.
چون مساجد ويران شد، بند و حدّى براى سركشى غرائز نمىماند، پس آنان كه ديگران را از مساجد ممنوع و به خود محدود مىسازند و نور فطرت خدايى را خاموش و نام غير خدا را بلند مىكنند از هر ظالمى ظالمترند!». [1]
لذا در این تفسیر یکی از عوامل ایجاد مشکلات اخلاقی و سرکشی که پیامد بسیاری از مشکلات امروز جامعه‌ی ماست را عدم ارتباط با مسجد می‌داند و در هر نقطه و محله‌ای که مسجدی بود آسیب‌های اجتماعی و مشکلات کمتری دیده مشاهده می‌شد.
در گذشته مساجد مأمن و پایگاهی بزرگ برای همه‌ی مردم بوده است مردم مشکلات و کمبودهای مادی و معنوی خود را در مساجد حل می‌کردند و امام جماعت نیز به عنوان بزرگ و امین مردم در حل کردن مشکلات و رازداری و مشاور در امورات زندگی مردم محسوب شده و مردم با تمام قوا او را بعنوان بزرگ محل انتخاب می‌کردند و امام جماعت و مسجد را ملجایی برای گشایش مادی و معنوی خود محسوب می‌دانستند.
اما امروزه این نقش مساجد در محله ها و شهرها و روستاها کمی کمرنگ شده است و استقبال و اقبال به مساجد در مقایسه با چند دهه‌ی گذشته کم رونق شده است.
شهید مطهری علت این آسیب را اینطور بیان می‌فرمایند:
«نگاهی به وضع مساجد نشان می دهد که بعد از انقلاب، اغلب مساجد خلوت شده است، یکی دلیل این امر این است که تا قبل از پیروی انقلاب مساجد به بهترین نحو نقش انقلابی خود را انجام می‌دادند. در آنها همان مسائلی مطرح می شد که مردم خواستارش بودند. اما بعد از پیروزی انقلاب، مساجد، خود را با این تغییر هماهنگ نکردند. اکنون ضرورت احیای مسجد پیش از هر زمان دیگر احساس می‌شود، البته لازمست در کنار مسجد رادیو و تلوزیون هم برنامه های مذهبی داشته باشند. حزب اسلامی و کانونهای تعلیمات سیاسی و مذهبی هم باید بوجود بیایند. مردم از طریق این کانونها، می‌باید تعلیمات و آموزشهای سیاسی بینند. اما اگر همه این نهادها، جای مسجد را بگیرند، آن وقت فاجعه بوجود می‌آید. راه جلوگیری از این فاجعه تعطیل این نهادها نیست، بلکه این مساجدند که باید در وضع خود تجدید نظر کنند و در این میان سهم عمده و نقش اصلی به دوش روحانیت است». [2]
نکات مهم در بیان شهید مطهری در مورد پویایی و فعال شدن مساجد:
1ـ تغییر رویکرد مساجد
اگر می‌بینیم مساجد در گذشته پر رونق بودند به این خاطر است که مردم نقش مساجد را در زندگی خود می‌دیدند مشکلات مادی و معنوی انها در این نهاد و مکان مقدس حل و فصل می‌شد اما امروزه مساجد تنها محلی برای برگزاری مجالس ختم و جشن مختصر و کم تاثیر در اعیاد مبارک معصومین (علیهم السلام) شده است، در حالی که در گذشته بازاریان قبل از باز کردن مغازه ها در مساجد جمع می‌شدند و مکاسب و احکام کسب و کار را در آنجا اموزش می‌دیدند بعد در مغازه ها را باز می کردند یا جوانان بسیاری از مشکلات و شبهه های مادی و معنوی خود را در این مکان حل و فصل می‌کردند، مانند جلسات قرآن و اعتقادات و پرسش و پاسخ...
البته امروزه بارقه های امیدی با ایجاد و تشکیل حلقه های صالحین با رویکرد تمرکز در مساجد ایجاد شده است اما چون نگاهی اداری و زیر نظر نهادی غیر از مسجد می‌باشد لذا باز تاثیر گذاری و نشان دادن این نقش مساجد کم رنگ است.
2ـ روحانیت مساجد
یکی از ارکان و پایه‌های مستحکم برای تاثیر گذاری و جذب در مساجد روحانیت و روحانی مستقر در مساجد است، لذا اساس روحانیت شیعه از نظر معنوی متکی به خدا بوده و از نظر روابط اجتماعی متکی به مردم است. در گذشته روحانیون تمام وقت، وقف مساجد بودند یا حتی درب منازل خود را برای مردم باز گذاشته و وقت و بی وقت به رسیدگی مشکلات مردم می‌پرداختند اما امروزه روحانیون مساجد فقط بسنده به یک اقامه‌ی نماز جماعت در یک وقت کرده و شاید هم در ان محل مسجد سکونت نداشته باشند و این خود عدم ارتباط با مردم را ایجاد کرده و نتیجه‌ای جز کم رونقی و عدم تاثیر گذاری را در محله و شهر و افراد در مسجد دارد. البته معاونت تبلیغ حوزه علمیه و ارگانهای حمایتی باید در مورد این روحانیون مستقر در مساجد از نظر امکانات رفاهی توجه بیشتری داشته تا روحانی مستقر در مساجد دغدغهای جز مسجد و رونق بخشیدن به برنامه های فرهنگی و اجتماعی مسجد نداشته باشند.
در عین حال هیئت امنای مساجد نیز نقشی بسیار مهم در این امر در کنار روحانی مساجد دارند و باید در هیئت امنای مساجد، در کنار افراد با تجربه و مسن، جوانانی برای ارتباط و رونق بخشی در کارهای فرهنگی اجتماعی مساجد وجود داشته باشند.
3ـ عدم موازی کاری در برنامه‌های کلان
با پیشرفت جوامع و ایجاد ارگانها و نهادهای فرهنگی در کشور یکی از دغدغه‌ها و مشغولیتهایی که برای قشر فرهنگی ایجاد شده است پربار کردن برنامه های فرهنگی بوده لذا ارگانها و نهادهای مختلفی برای تهیه و ایجاد برنامه‌های اجتماعی و فرهنگی مثل کانونهای فرهنگی هنری، موسسات قرآنی، وارت ارشاد، سازمان تبلیغات، بسیج.... همه‌ی این ارگانها برای خود محل و مکانی برای ایجاد کارهای فرهنگی دارند لذا رویکرد به مساجد کم و اقبال به این نهادها بیشتر شده است لذا مسئولین فرهنگی جامعه باید تمرکز خود را بر ایجاد برنامه های فرهنگی در مساجد داشته و از شاخه شاخه شدن و تولیت و ایجاد ارگانهای فرهنگی زیاد دوری کرده که عدم ایجاد این رویکرد چیزی جز خلوت شدن و خالی شدن مساجد نداشته و ندارد.
در نتیجه می‌توان راهکاری که پیشنهاد داد برای رونق و پویایی مساجد در یک نگاه کلان است یعنی برنامه مسئولین فرهنگی جامعه دانست و در مرحله‌ی بعد تغییر برنامه و رویکرد خود مساجد بوده و یکی از موثرترین این امر نیز را می توان به نقش روحانی و هیئت امنای مساجد معرفی و قائل بود که این سه راهکار را می‌توان برای پویایی مساجد معرفی کرد.
پی نوشت:
[1]. طالقانى سيد محمود، پرتوى از قرآن، ج1، ص275، شركت سهامى انتشار، چاپ تهران، چهارم 1362ش.
[2]. مطهری، مرتضی، آینده انقلاب اسلامی ایران، ص195، انتشارات صدرا، قم، چاپ چهل و چهارم بهمن1394.