پاسخ:
اصل فرض این سؤال، اشتباه است؛ زیرا طبق مبانی کلام اسلامی و روایات درباره سلسله خلقت، بنای خلقت، رعایت ترتیب از کاملترینها به پایین است. پس، طبق این مبنا، ابتدا مرغ که از لحاظ وجودی کاملتر از تخم مرغ است آفریده شده است و سپس آن مرغ، تخم گذاشته است. مثلاً در مراتب بالای خلقت که همان امور غیرمحسوس هستند پیامبر گرامی اسلام(صلّی الله علیه و آله) فرمودند: «أوَّلَ ما خَلقَ اللّه ُ عز و جل أرْواحُنا...، ثُمَّ خَلقَ المَلائكَةَ؛ اولین چیزی که خداوند متعال خلق کرد ارواح ما(اهل بیت) بود...؛ سپس فرشتگان را خلق کرد.»[عیون اخبار الرضا(علیه السلام)؛ ج2، ص237] در امور محسوس نیز بر حسب کاملتر بودن موجودات، خلقت آنها ترتیب یافته است. قرآن کریم به ترتیب خلقت مواد تصریح نمیکند؛ امّا به مراتب خلقت با بیانهای گوناگون اشاره دارد. مثل اینکه میفرماید: «در حقيقت، پروردگار شما آن خدايى است كه آسمانها و زمين را در شش روز آفريد؛ سپس بر عرش، استيلا يافت.»[أعراف؛ 54] لازم به ذکر است که بنای قرآن کریم، اشاره به تمام موضوعات نیست، بلکه تنها آنچه برای هدایت انسان نیاز است را بیان کرده است.
پینوشت
ابن بابويه، محمد بن على؛ عيون أخبار الرضا عليه السلام، 381ق، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى؛ ناشر: نشر جهان، مكان چاپ: تهران، سال چاپ: 1378 ق، ج2، ص237.
قبل از عقد با همسرم، تقریبا 10 دقیقه او را از نزدیک دیده بودم! و هر از گاهی نگاه میکردم؛ قیافهاش بصورت کلی، قابل قبول بود. تا اینکه یکی از آشنایان به من گفت: این دختر زشت است و حدّ تو بیشتر از اینهاست! از زمان عقد تا حالا، هر روز ذهنم در مورد قیافهاش درگیر است و وقتی او را میبینم، حس مثبتی به من دست نمیدهد! تقاضای من از شما این است که راهنماییام کنید چه کار کنم که از نامزدم حس بگیرم و عاشقش بشوم تا قیافهاش در نظرم خوب باشد و حساس نشوم. به نقاط مثبتش فکر میکنم ولی با دیدن قیافهاش نقاط مثبت به چشمم نمیآید و این اصلاً دست خودم نیست و این موضوع آزارم میدهد.
پاسخ:
پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله) فرمودند: «هر كه با زنى به خاطر زيبايىاش ازدواج كند، دلخواه خود را در او نبيند و هر كه با زنى به خاطر مال و ثروتش ازدواج كند خداوند او را به همان مال و ثروت وا گذارد، پس بر شما باد[ازدواج با] زنان متديّن.» [وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج20، ص50] حتّی اگر زیباترین همسر نیز روزی شما شده بود، نگاه صِرف ظاهری به همسر، منجر به افول علاقهتان به او میشد؛ چرا که هر زیبایی ظاهری به مرور تکراری میشود و تنها معنویّت، پاکی و اخلاق است که روز به روز عشق آفرین و محبّتآور است، لذا باید بدانید که یکی از بهترین گزینهها را خداوند شامل حال شما کرده است.
پیامبر گرامی اسلام فرمودند: «با زنان به خاطر زيبايى شان ازدواج نكنيد؛ زيرا اى بسا زيبايى آنها موجب تباهى و هلاكتشان شود. براى مال و ثروت نيز با آنان ازدواج نكنيد؛ زيرا چه بسا مال و ثروتشان آنان را به طغيان و سركشى وا دارد، بلكه بر اساس ديندارى با آنها ازدواج كنيد.» [میزان الحکمه، محمد محمدی ری شهری، ج5، ص88] توصیه آخر اینکه؛ شما وارد زندگی شدهاید که نسبت به آن مسئولید و نباید اجازه دهید که دیگران شما را با صحبتهای منفی دلسرد و دلزده کنند.
پینوشت
شيخ حر عاملى، محمد بن حسن؛ وسائل الشيعة، 1104ق، محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، ناشر: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، قم، سال چاپ: 1409 ق، ج20، ص50.
میزان الحکمة، محمد محمدی ری شهری، حمیدرضا شیخی، وزیری، نوبت چاپ :چهاردهم،1393، ناشر :سازمان چاپ و نشر دار الحدیث، ج5، ص88.
در محیط کارم همکارانی هستند که موردهای خوبی هستند و من سعی میکنم با کنترل رفتار و متانت خود، طبق قانون جذب، یکی از این فرصتها رابرای خود مهیّا کنم. چه کارهای دیگری انجام دهم تا آنها را بیشتر بشناسم و همسر ایدهآل خود را جذب کنم؟
پاسخ:
گرچه حضور مشروع دختر در اجتماع و شناخته شده بودن شایستگیها و مزیّتهای دینی، اخلاقی، ظاهری و... او در بین زنان اقوام و آشنایان در ایجاد مقدّمات خواستگاران از او مؤثّر است، امّا نباید از نظر دور داشت که جلوهگری، خودنمایی و ابراز توانمندیهای یک دختر در محیط کاری که مردان نامحرم حضور دارند به هیچ وجه توصیه نشده، بلکه در بسیاری اوقات، باعث ایجاد انحراف یا مشکلات خاصی میشود. به نظر میرسد مطمئنترین راه برای دستیابی به موارد مناسب ازدواج برای یک دختر، پادرمیانی بزرگترها، أعم از والدین یا معتمدین باتجربه و دارای مقبولیّت اجتماعی است. به همین خاطر است که پادرمیانی برای ازدواج مجرّدها برای کسانی که دارای این توان و قابلیّت هستند، دارای اجر و ثواب ممتازی است! امام صادق(علیه السلام) میفرمایند: «کسی که مجردی را تزویج کند و امکان ازدواج او را فراهم نماید از کسانی است که در قیامت، خداوند به آنان نظر لطف می کند.» [وسایل الشیعه، ج20، ص45] پس، دختر میتواند با ارائه ملاکهای همسر مورد نظر خود به چنین افراد با تجربه و مورد اعتمادی، مسیر خواستگاران را به سوی خود جلب کند و اقدام مستقیم خود او در شرایط عادی توصیه نمیشود.
پینوشت
شيخ حر عاملى، محمد بن حسن؛ وسائل الشيعة، 1104ق، محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، ناشر: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، قم، سال چاپ: 1409 ق.
سه ساله ازدواج کردم. دو تا خواهرشوهر دارم. یکی از آنها 26 ساله و مجرد و فرزند آخر خانواده است. خواهرشوهرم با پدرش و شوهر من، مثل بچه های دو ساله که تازه دارند زبان باز میکنند صحبت میکند. خیلی بدم میآید. نمیدانم چه اصراری دارند که او را، به خصوص مقابل شوهرم ته تغاری و لوس جلوه بدهند. رفتار شوهرم کمی بهتر شده ولی هنوز پدرشوهرم اصرار دارد که شوهرم مثل قبل به این کار ادامه بدهد. مثلاً وقت خداحافظی به شوهرم میگوید: برو خواهرت را ببوس، که جای تو در بهشت است و...! از این رفتارها بدم میآید؛ راه حل چیست؟
پاسخ:
گر چه علاقه و محبّت بین تمامی اعضای یک خانواده و بین خواهر و برادر، مهم و با ارزش است، امّا وقار، متانت، حیا و ادب ایجاب میکند هر کس، به خصوص دختران، در حد و اندازه جایگاه و سن خود رفتار کنند. در این میان، نقش بزرگترها در تربیت و تدبیر این علایق، اساسی است. قطعاً باید پدر این خانواده در رفتار خود با دخترش تجدید نظر کند؛ امّا آنچه به شما و زندگیتان مربوط میشود اینکه، با نصیحت و تبیین شرایط پس از ازدواج، شوهر خود را به لزوم تجدید نظر در نوع برخورد با خواهرش ترغیب و آگاه نمایید. امر به معروف، یعنی هدایت هر فرد به سوی راه درستی که عرف همگانی مؤمنین شناخته میشود؛ و مسلّم است که در بین خانوادههای متدیّن، چنین رفتار سبک و زنندهای از یک دختر 26 ساله، فاقد اصالت و ارزش بوده و زشت شمرده میشود. تمامی افراد خانواده نسبت به یکدیگر مسئول هستند؛ لذا خداوند به پیامبر خود دستور می دهد خانواده خود را به نماز امر کند.[طه/132] چرا که طبق فرموده قرآن کریم، نماز، انسان را از زشتیها دور میکند.[عنکبوت/45] شما باید، همچون آینه برای همسر خود، او را برای توجّه و رفع عیبش کمک کنید.
طبق ترجمه آیه 14سوره مؤمنون،"آنگاه نطفه را به صورت علقه(خون بسته شده) درآورديم، پس آن علقه را [به صورت] مضغه(كه شبیهِ گوشتِ جویده است) کردیم، و آنگاه مضغه را استخوانهايى ساختيم، بعد استخوانها را با گوشتى پوشانيديم...» طرح سوال: معنی علقه چیست؟ مفسران به خون بسته و یا لخته شده ترجمه کردند در حالیکه جنین در رحم مادرش هیچگاه به "خون بسته یا متراکم" تبدیل نمی شود و "مورولا" یا همان جنین، هیچگاه "لخته خون" نیست. قرآن میگوید آن را پس از علقه به "گوشت جویده شدهای" تبدیل میکنیم که این نکته نیز از نظر علمی یک سخن نادرست است.
پاسخ:
اولین باری که مرحله شکل یافتهای را تجربه میکند، همان مرحله علقه است. «از روز ۱۵ تا روز ۲۴ است. در این مرحله، رویان[محصول بارداری در8 هفته اول] توسط بند ناف به دیواره رحم متصل میشود. خون در رگها به صورت جزایر خونی تشکیل میشود و به رویان، شکلی شبیه لخته خون میدهد.[همایش ملی قرآن و علوم پزشکی] در مرحله علقه موجودی لختهای شکل و زالو مانند به وجود میآید که قرآن از آن به علقه تعبیر میکند، زیرا هم از نظر شکل و هم از نظر حرکت ظاهری مانند زالو بوده و نیز از این جهت که علقه میتواند به جسم معلق اشاره داشته باشد، زیرا جنین در شش روز اول در داخل لوله رحمی به صورت معلّق و متحرک به سمت حفره رحمی حرکت میکند.»[نگاهي نو به پديده جنين شناسي در تفسير علمي آيات قرآن، ص85]
علّت نامگذاری آن در قرآن، شکل جنین است که به صورت شیئی که جویده شده، دیده میشود. لازم بذکر است که رویان در روز ۲۴-۲۶ جنینی وارد مرحله مضغه میشود.[همایش ملّی قرآن و علوم پزشکی] قرآن کریم، دو شکل برای این مرحله در نظر گرفته و میفرماید:«آنگاه از مضغه، داراى خلقت كامل و (احياناً) خلقت ناقص آفریدیم.» [حج؛ 5] با توجه به یافتههای جنین شناسی و بررسی زبانشناسانه واژگان مرتبط درمییابیم که منظور از "مخلّقه"، قسمتی از مضغه است که خلقت و تصویرش در دوره رویانی کامل شده و مراد از"غیر مخلقه"، بخشی از مضغه است که خلقت و تصویر آن هنوز کامل نشده است.[مجله آموزه های قرآنی، ش13]
پینوشت
نگاهي نو به پديده جنين شناسي در تفسير علمي آيات قرآن، دكتر مهدي ابراهيمي، دكتر عليرضا فاضل، فصلنامه انديشه ديني دانشگاه شيراز، بهار91، ص: 96-75، شماره شاپا: 2251-6.
محمدی، مریم، محمدی، شبنم؛ همایش ملی قرآن و علوم پزشکی، مشهد، ایران، 1391.
ملک الشعرایی، لیلا، «مضغه مخلقه و غیر مخلقه» از دیدگاه قرآن و علم روز، مجله آموزه های قرآنی، بهار و تابستان ۱۳۹۰ – شماره ۱۳.
پاسخ:
اصل فرض این سؤال، اشتباه است؛ زیرا طبق مبانی کلام اسلامی و روایات درباره سلسله خلقت، بنای خلقت، رعایت ترتیب از کاملترینها به پایین است. پس، طبق این مبنا، ابتدا مرغ که از لحاظ وجودی کاملتر از تخم مرغ است آفریده شده است و سپس آن مرغ، تخم گذاشته است. مثلاً در مراتب بالای خلقت که همان امور غیرمحسوس هستند پیامبر گرامی اسلام(صلّی الله علیه و آله) فرمودند: «أوَّلَ ما خَلقَ اللّه ُ عز و جل أرْواحُنا...، ثُمَّ خَلقَ المَلائكَةَ؛ اولین چیزی که خداوند متعال خلق کرد ارواح ما(اهل بیت) بود...؛ سپس فرشتگان را خلق کرد.»[عیون اخبار الرضا(علیه السلام)؛ ج2، ص237] در امور محسوس نیز بر حسب کاملتر بودن موجودات، خلقت آنها ترتیب یافته است. قرآن کریم به ترتیب خلقت مواد تصریح نمیکند؛ امّا به مراتب خلقت با بیانهای گوناگون اشاره دارد. مثل اینکه میفرماید: «در حقيقت، پروردگار شما آن خدايى است كه آسمانها و زمين را در شش روز آفريد؛ سپس بر عرش، استيلا يافت.»[أعراف؛ 54] لازم به ذکر است که بنای قرآن کریم، اشاره به تمام موضوعات نیست، بلکه تنها آنچه برای هدایت انسان نیاز است را بیان کرده است.
پینوشت
ابن بابويه، محمد بن على؛ عيون أخبار الرضا عليه السلام، 381ق، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى؛ ناشر: نشر جهان، مكان چاپ: تهران، سال چاپ: 1378 ق، ج2، ص237.
خلقت تخم مرغ
قبل از عقد با همسرم، تقریبا 10 دقیقه او را از نزدیک دیده بودم! و هر از گاهی نگاه میکردم؛ قیافهاش بصورت کلی، قابل قبول بود. تا اینکه یکی از آشنایان به من گفت: این دختر زشت است و حدّ تو بیشتر از اینهاست! از زمان عقد تا حالا، هر روز ذهنم در مورد قیافهاش درگیر است و وقتی او را میبینم، حس مثبتی به من دست نمیدهد! تقاضای من از شما این است که راهنماییام کنید چه کار کنم که از نامزدم حس بگیرم و عاشقش بشوم تا قیافهاش در نظرم خوب باشد و حساس نشوم. به نقاط مثبتش فکر میکنم ولی با دیدن قیافهاش نقاط مثبت به چشمم نمیآید و این اصلاً دست خودم نیست و این موضوع آزارم میدهد.
پاسخ:
پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله) فرمودند: «هر كه با زنى به خاطر زيبايىاش ازدواج كند، دلخواه خود را در او نبيند و هر كه با زنى به خاطر مال و ثروتش ازدواج كند خداوند او را به همان مال و ثروت وا گذارد، پس بر شما باد[ازدواج با] زنان متديّن.» [وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج20، ص50] حتّی اگر زیباترین همسر نیز روزی شما شده بود، نگاه صِرف ظاهری به همسر، منجر به افول علاقهتان به او میشد؛ چرا که هر زیبایی ظاهری به مرور تکراری میشود و تنها معنویّت، پاکی و اخلاق است که روز به روز عشق آفرین و محبّتآور است، لذا باید بدانید که یکی از بهترین گزینهها را خداوند شامل حال شما کرده است.
پیامبر گرامی اسلام فرمودند: «با زنان به خاطر زيبايى شان ازدواج نكنيد؛ زيرا اى بسا زيبايى آنها موجب تباهى و هلاكتشان شود. براى مال و ثروت نيز با آنان ازدواج نكنيد؛ زيرا چه بسا مال و ثروتشان آنان را به طغيان و سركشى وا دارد، بلكه بر اساس ديندارى با آنها ازدواج كنيد.» [میزان الحکمه، محمد محمدی ری شهری، ج5، ص88] توصیه آخر اینکه؛ شما وارد زندگی شدهاید که نسبت به آن مسئولید و نباید اجازه دهید که دیگران شما را با صحبتهای منفی دلسرد و دلزده کنند.
پینوشت
شيخ حر عاملى، محمد بن حسن؛ وسائل الشيعة، 1104ق، محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، ناشر: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، قم، سال چاپ: 1409 ق، ج20، ص50.
میزان الحکمة، محمد محمدی ری شهری، حمیدرضا شیخی، وزیری، نوبت چاپ :چهاردهم،1393، ناشر :سازمان چاپ و نشر دار الحدیث، ج5، ص88.
رابطه عشق و قیافه همسر
در محیط کارم همکارانی هستند که موردهای خوبی هستند و من سعی میکنم با کنترل رفتار و متانت خود، طبق قانون جذب، یکی از این فرصتها رابرای خود مهیّا کنم. چه کارهای دیگری انجام دهم تا آنها را بیشتر بشناسم و همسر ایدهآل خود را جذب کنم؟
پاسخ:
گرچه حضور مشروع دختر در اجتماع و شناخته شده بودن شایستگیها و مزیّتهای دینی، اخلاقی، ظاهری و... او در بین زنان اقوام و آشنایان در ایجاد مقدّمات خواستگاران از او مؤثّر است، امّا نباید از نظر دور داشت که جلوهگری، خودنمایی و ابراز توانمندیهای یک دختر در محیط کاری که مردان نامحرم حضور دارند به هیچ وجه توصیه نشده، بلکه در بسیاری اوقات، باعث ایجاد انحراف یا مشکلات خاصی میشود. به نظر میرسد مطمئنترین راه برای دستیابی به موارد مناسب ازدواج برای یک دختر، پادرمیانی بزرگترها، أعم از والدین یا معتمدین باتجربه و دارای مقبولیّت اجتماعی است. به همین خاطر است که پادرمیانی برای ازدواج مجرّدها برای کسانی که دارای این توان و قابلیّت هستند، دارای اجر و ثواب ممتازی است! امام صادق(علیه السلام) میفرمایند: «کسی که مجردی را تزویج کند و امکان ازدواج او را فراهم نماید از کسانی است که در قیامت، خداوند به آنان نظر لطف می کند.» [وسایل الشیعه، ج20، ص45] پس، دختر میتواند با ارائه ملاکهای همسر مورد نظر خود به چنین افراد با تجربه و مورد اعتمادی، مسیر خواستگاران را به سوی خود جلب کند و اقدام مستقیم خود او در شرایط عادی توصیه نمیشود.
پینوشت
شيخ حر عاملى، محمد بن حسن؛ وسائل الشيعة، 1104ق، محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، ناشر: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، قم، سال چاپ: 1409 ق.
پیدا کردن خواستگار و شوهر خوب
سه ساله ازدواج کردم. دو تا خواهرشوهر دارم. یکی از آنها 26 ساله و مجرد و فرزند آخر خانواده است. خواهرشوهرم با پدرش و شوهر من، مثل بچه های دو ساله که تازه دارند زبان باز میکنند صحبت میکند. خیلی بدم میآید. نمیدانم چه اصراری دارند که او را، به خصوص مقابل شوهرم ته تغاری و لوس جلوه بدهند. رفتار شوهرم کمی بهتر شده ولی هنوز پدرشوهرم اصرار دارد که شوهرم مثل قبل به این کار ادامه بدهد. مثلاً وقت خداحافظی به شوهرم میگوید: برو خواهرت را ببوس، که جای تو در بهشت است و...! از این رفتارها بدم میآید؛ راه حل چیست؟
پاسخ:
گر چه علاقه و محبّت بین تمامی اعضای یک خانواده و بین خواهر و برادر، مهم و با ارزش است، امّا وقار، متانت، حیا و ادب ایجاب میکند هر کس، به خصوص دختران، در حد و اندازه جایگاه و سن خود رفتار کنند. در این میان، نقش بزرگترها در تربیت و تدبیر این علایق، اساسی است. قطعاً باید پدر این خانواده در رفتار خود با دخترش تجدید نظر کند؛ امّا آنچه به شما و زندگیتان مربوط میشود اینکه، با نصیحت و تبیین شرایط پس از ازدواج، شوهر خود را به لزوم تجدید نظر در نوع برخورد با خواهرش ترغیب و آگاه نمایید. امر به معروف، یعنی هدایت هر فرد به سوی راه درستی که عرف همگانی مؤمنین شناخته میشود؛ و مسلّم است که در بین خانوادههای متدیّن، چنین رفتار سبک و زنندهای از یک دختر 26 ساله، فاقد اصالت و ارزش بوده و زشت شمرده میشود. تمامی افراد خانواده نسبت به یکدیگر مسئول هستند؛ لذا خداوند به پیامبر خود دستور می دهد خانواده خود را به نماز امر کند.[طه/132] چرا که طبق فرموده قرآن کریم، نماز، انسان را از زشتیها دور میکند.[عنکبوت/45] شما باید، همچون آینه برای همسر خود، او را برای توجّه و رفع عیبش کمک کنید.
آینهای برای همسر
طبق ترجمه آیه 14سوره مؤمنون،"آنگاه نطفه را به صورت علقه(خون بسته شده) درآورديم، پس آن علقه را [به صورت] مضغه(كه شبیهِ گوشتِ جویده است) کردیم، و آنگاه مضغه را استخوانهايى ساختيم، بعد استخوانها را با گوشتى پوشانيديم...»
طرح سوال: معنی علقه چیست؟ مفسران به خون بسته و یا لخته شده ترجمه کردند در حالیکه جنین در رحم مادرش هیچگاه به "خون بسته یا متراکم" تبدیل نمی شود و "مورولا" یا همان جنین، هیچگاه "لخته خون" نیست. قرآن میگوید آن را پس از علقه به "گوشت جویده شدهای" تبدیل میکنیم که این نکته نیز از نظر علمی یک سخن نادرست است.
پاسخ:
اولین باری که مرحله شکل یافتهای را تجربه میکند، همان مرحله علقه است. «از روز ۱۵ تا روز ۲۴ است. در این مرحله، رویان[محصول بارداری در8 هفته اول] توسط بند ناف به دیواره رحم متصل میشود. خون در رگها به صورت جزایر خونی تشکیل میشود و به رویان، شکلی شبیه لخته خون میدهد.[همایش ملی قرآن و علوم پزشکی] در مرحله علقه موجودی لختهای شکل و زالو مانند به وجود میآید که قرآن از آن به علقه تعبیر میکند، زیرا هم از نظر شکل و هم از نظر حرکت ظاهری مانند زالو بوده و نیز از این جهت که علقه میتواند به جسم معلق اشاره داشته باشد، زیرا جنین در شش روز اول در داخل لوله رحمی به صورت معلّق و متحرک به سمت حفره رحمی حرکت میکند.»[نگاهي نو به پديده جنين شناسي در تفسير علمي آيات قرآن، ص85]
علّت نامگذاری آن در قرآن، شکل جنین است که به صورت شیئی که جویده شده، دیده میشود. لازم بذکر است که رویان در روز ۲۴-۲۶ جنینی وارد مرحله مضغه میشود.[همایش ملّی قرآن و علوم پزشکی] قرآن کریم، دو شکل برای این مرحله در نظر گرفته و میفرماید:«آنگاه از مضغه، داراى خلقت كامل و (احياناً) خلقت ناقص آفریدیم.» [حج؛ 5] با توجه به یافتههای جنین شناسی و بررسی زبانشناسانه واژگان مرتبط درمییابیم که منظور از "مخلّقه"، قسمتی از مضغه است که خلقت و تصویرش در دوره رویانی کامل شده و مراد از"غیر مخلقه"، بخشی از مضغه است که خلقت و تصویر آن هنوز کامل نشده است.[مجله آموزه های قرآنی، ش13]
پینوشت
نگاهي نو به پديده جنين شناسي در تفسير علمي آيات قرآن، دكتر مهدي ابراهيمي، دكتر عليرضا فاضل، فصلنامه انديشه ديني دانشگاه شيراز، بهار91، ص: 96-75، شماره شاپا: 2251-6.
محمدی، مریم، محمدی، شبنم؛ همایش ملی قرآن و علوم پزشکی، مشهد، ایران، 1391.
ملک الشعرایی، لیلا، «مضغه مخلقه و غیر مخلقه» از دیدگاه قرآن و علم روز، مجله آموزه های قرآنی، بهار و تابستان ۱۳۹۰ – شماره ۱۳.
علقه و مضغه در قرآن
صفحهها